Vincents passie voor pijproken

De ouderwetse kleipijp

Uit de tekeningen van Vincent leren we welke pijpen in zijn omgeving werden gerookt. Hij oefent zijn tekenkunst vooral door de eenvoud en de armoede van het boerenleven vast te leggen die zo kenmerkend is voor het platteland in de negentiende eeuw. Ook vissers (afb. 9, 10) en andere beroepen (afb. 11) waren een geliefd thema voor hem, personen getekend naar het leven en dus dikwijls inclusief hun favoriete tabakspijp. Er bestaan talloze voorbeelden uit de jaren 1883-1885 die Vincent in Nuenen maakte. Koppen van boerenjongens en knechten tekent hij geregeld, compleet met hun rokertje (afb. 12). Die rokers gebruiken zonder uitzondering eenvoudige kleipijpen, de bekende korte stompjes. Soms zie je aan de tekening dat de pijpenkop half wit half bruin is (afb. 13). Dit betekent dat de pijp al maanden lang gerookt is, waardoor de witte klei langzamerhand van onder af bruin doortrokken raakte van de tabakssappen (afb. 14). Het is begrijpelijk dat de boeren de pijpen zo lang mogelijk rookten, zelfs al brak een stuk van de steel af. Dat patroon was overigens niet alleen uit zuinigheid geboren, iedere roker wist dat een langgerookte pijp beter smaakte en dus een groter genoegen gaf.

 

Weinig tekeningen uit die periode tonen de kleipijp met zijn oorspronkelijke steellengte. Een uitzondering is een potloodtekening die Vincent in december 1882 maakt van een man met een oogwond (afb. 15). Hij schrijft hierover aan Theo (brief 297, december 1882):

Eene tweede tekening, een kop van een geblesseerde met een doek om het hoofd. Het model dat ik daarvoor gehad heb had werkelijk eene wond in het hoofd en een verband op het linkeroog. Net een kop van een soldaat der oude garde op den terugtogt uit Rusland.

De tabakspijp steekt zo fraai af doordat Vincent de tekening met zwart lithografisch krijt nog zwarter heeft gemaakt. Inderdaad was niet alleen de man zeventig jaar oud, ook zijn pijp behoorde tot een ouderwetse soort die de tijd overleefd had (afb. 16). De tekening bewijst overigens dat rokers de kleipijp toen nog altijd gebruikten.

 

De stoel van Vincent

Een van de beroemdste schilderijen van Vincent van Gogh is zijn stoel met pijp. Hij maakte dit werk als tegenhanger van een schilderij van de stoel van collega-kunstenaar Paul Gauguin voor wie hij in het bekende, zogenaamde gele huis een logeerkamer had ingericht (afb. 17). Gauguin had overigens een vrij luxe stoel in gebruik met armleuningen, geplaatst op een warm wollen kleed. Op de zitting staat een blaker met een brandende kaars. Voor zijn eigen stoel kiest Van Gogh een eenvoudige sportenstoel op een simpele tegelvloer (afb. 18). Bijna vanzelfsprekend, maar ook wel om het statusverschil met zijn vriend Gauguin te laten zien, schildert Vincent op de stoelzitting een tabakspijp en een papiertje met tabak als een ministilleven.

Vincent beschrijft het schilderij aan Theo (brief 736, januari 1889) wanneer hij net ontslagen is uit het ziekenhuis in Arles na het incident met zijn afgesneden oor:

Ik werkte vandaag nog aan een pendant - van het stoeltje van Gauguin, mijn eigen lege stoel, een blank houten stoel met een pijp en pakje tabak.

Enige tijd later bevestigt Theo vanuit Parijs dat hij een serie schilderijen van Vincent, waaronder de stoel met pijp, heeft ontvangen. De laatste bevalt hem zeer goed en dat schrijft Theo ook vanuit Parijs (brief 774, mei 1889):

Enkele dagen geleden ontving ik je belangrijke zending, waaronder geweldige dingen. Alles is goed en onbeschadigd overgekomen. Het portret van Roulin, de sterrennacht, de zonnebloemen en de stoel met pijp en tabak vind ik tot nog toe het beste.

Ook nu nog is de stoel van Van Gogh een van zijn meest geliefde werken. Naast de artistieke kwaliteit is dit schilderij een fraaie illustratie dat Vincent de liefde voor pijp en tabak koesterde. In Arles geschilderd is het niet verwonderlijk dat de tabakspijp geen Hollandse kleipijp meer is. Die werd verruild voor een meer mondaine Franse kleipijp met een wijdere ketel en een kortere, licht gebogen steel. Rondom de kop is de pijp met pareltjes emailwerk versierd, een kenmerk van de Franse pijpenmakerijen uit die tijd. Wanneer de pijp door het roken donkerder kleurde, staken die puntjes als een soort mille-point email vrolijk tegen de ondergrond af. Hoezeer die pijpen een verbruiksartikel waren bewijst het feit dat een soortgelijk exemplaar nog niet teruggevonden is. Vandaar dat hier twee exemplaren getoond worden. Het eerste voorbeeld laat het model van een dergelijke kleipijp zien, echter met een versiering in reliëf die overigens wel met emailverf gehoogd is (afb. 19). De tweede pijp heeft een ander model maar laat dezelfde witte emailstippen zien die krachtig tegen de donkergetinte ondergrond afsteken (afb. 20) zoals op het geschilderde stoeltje te zien is.

Op Vincent's stilleven met strohoed (afb. 21) beeldt hij opnieuw een korte kleipijp af die wel als exacte kopie is teruggevonden (afb. 22). Dit elegante kleipijpje met een vloeiende lijn van ketelopening tot mondstuk, is met een calciné-lak bedekt. Deze gele lak laat de pijp van afstand lijken op gerookt meerschuim, dat een prachtige gele glans heeft maar veel duurder is als materiaal. Vandaar dat deze soort tabakspijpen in de veel goedkopere klei werden nagebootst.

Nog op een ander stilleven komt een tabakspijp voor (afb. 23). Opnieuw is het een korte pijp, nu voorzien van een separaat mondstuk. Jarenlang roken maakte dat de pijp donkerbruin doortrokken is geraakt. Helaas kunnen we ook van deze pijp geen exacte tegenhanger vinden. Wel een bewijs hoe weinig gebruiksartikelen van weleer bewaard zijn gebleven.

 

Portret van dokter Gachet

Een jaar later is broer Theo van Gogh ook verguld van de ets die Vincent maakte met het portret van dokter Gachet met pijp (afb. 24). Het is een ets met een zeer indringend portret van de arts die de beschouwer aankijkt. Theo bejubelt dit portret vanuit Parijs (brief 890, juni 1890):

Ik moet je nog iets zeggen over je ets: ik houd erg van deze tekening; Bock vond hem ook goed.

Vincent had een proefdruk van ditzelfde portret aan zijn vriend Paul Gauguin gestuurd, die wat later vanuit Le Pouldu terugschrijft dat ook hij blij is met de ets. (brief 892, juni 1890, vertaald)

Mijn beste Vincent, terugkomend van een klein reisje vond ik je brief en proefdruk van de ets.

De dokter die de beschouwer zo indringend aankijkt, rookt een kleipijp met een zogenaamde manchet. De pijpenkop heeft een korte steel eindigend in een stevige manchet (afb. 25). Daarin werd een steel van bamboe, hout of riet gestoken. Het is een eenvoudige pijp, eigenlijk te simpel voor een arts. Anderzijds was het wel de soort pijp die al decennia zeer geliefd was in Frankrijk. De Franse pijpenfabrieken hebben miljoenen van deze manchetpijpen gefabriceerd en verkocht, in de meest uiteenlopende modellen. Naast koppen soms ook met portretten waren de meeste exemplaren natuurlijk gewoon onversierd, zoals bij Dr. Gachet. De tweetonige ets maakt het onmogelijk de kleur van de pijp te zien. Manchetkoppen werden in die tijd niet alleen in witte klei geleverd, ook rode en zwartgebakken uitvoeringen waren geliefd. Over het algemeen geldt dat meer zuidelijk in Frankrijk vaker rode, bruine of zwarte koppen werden gerookt.

Een ander portret door Vincent van Gogh toont een man met pijp (afb. 26). Hier is weer niet duidelijk wat voor soort tabakspijp precies is afgebeeld. Het lijkt eerder een pijp van meerschuim dan van klei en duidelijk is te zien dat op de pijpenkop een vonkenvanger geplaatst is, een kapje om te voorkomen dat vonken uit de pijpen kop zouden vallen en schroeigaatjes in de kleding geven. Verhouding tussen pijpenkop en steel maken dat het hier mogelijk een meerschuim pijp betreft, gemonteerd aan een dunne steel van eendenbeen (afb. 27). Een kortstondige mode uit die jaren onder de meer artistieke rokers.