Het maken van kleipijpen

Het maken van kleipijpen is een handwerk dat in Nederland van 1600 tot 1960 nauwelijks is veranderd. Hier wordt het uitgebeeld in foto’s van rond 1900. De grondstof voor de kleipijp is witbakkende klei, aangeduid met pijpaarde. Voordat het eigenlijke pijpenmaken kan beginnen wordt de klei tot een mooie homogene massa gekneed. De eerste handeling daarna is het voorvormen van de pijpaarde tot rollen waarin de grondvorm van de pijp al aanwezig is. De rolder die dit doet is vaak een jongen in de leer. Nadat de rollen enkele dagen zijn aangedroogd volgt het echte pijpenmaken.

De pijpenmaker wordt aangeduid met kaster. Hij stroopt de kleirol op een ijzerdraad, in vaktermen weijer genoemd en plaatst deze vervolgens in de persvorm. Nadat de tweedelige persvorm in een bankschroef is geklemd, wordt de pijpenkop met een stopper uitgehold. Zo ontstaat een gladde, strakke pijp. Met een mesje snijdt de kaster nu de ergste vellen aan de vormnaden weg en dan wordt de kleipijp te drogen gelegd.

In leerdroge toestand worden de pijpen verder afgewerkt. Dat gebeurt door vrouwen, tremsters genoemd. Zij fatsoeneren de pijp door de vormnaden glad te strijken, de ketelopening mooi af te ronden en ook het makersmerk te stempelen. In hun schoot liggen de drie gereedschapjes hiervoor: de schenker, de botter en het merkhoutje. De beste soort pijpen wordt nog geglaasd: met agaatsteen wordt de leerdroge klei gepolijst. De vrouwen die dit werk verrichten noemt men glaasters.

Nu is de pijp gereed om te bakken. Dit wordt uitbesteed aan de pottenbakker die de pottenbakkersoven stookt. Om de witte kleur van de pijpen te waarborgen, worden zij in een aardewerken pijpenpot verpakt. Gebeurt dit niet dan zouden rook en vliegende as de witte pijpen verkleuren. Het stoorproces duurt een etmaal.

Na het bakken zijn de pijpen klaar voor de verkoop. Zij worden op kwaliteit gesorteerd. De beste soorten worden nog gesnold, gedoopt in een oplossing van was en zeepsop en met een doek nagewreven. Vervolgens worden zij in manden of kisten verpakt. Deze verpakkingen worden van een merkvignet voorzien waarop de fabrikant reclame voor zijn merk maakt.