Book review: Friso Schotanus, The best cigarette for your health, How smoking conquered the world (Amsterdam, 2014, 216 pages)

Boekenkasten zijn er over volgeschreven, over roken vóór en roken tegen, over roken in het verleden en het heden, vaak zelfs met een knipoog naar de toekomst. Wat dat betreft schaart Schotanus zich in een rij van diverse pluimage, vaak gekenmerkt door een onverholen subjectieve mening vóór of tegen. Als ex-sigarettenroker laat Schotanus zich niet verleiden tot een van deze kampen. Een goede reden om zijn publicatie voor het voetlicht te halen. Daarbij is De beste sigaret een mooi voorbeeld hoe het schrijven van een boek dankzij het Internet tot stand kan komen. Basis voor deze publicatie is niet zozeer de literatuur die over roken verscheen, maar de actualiteit die daarover via het Internet opvraagbaar is. Hoewel dat geknip-en-geplak vaak tot onsamenhangende resultaten leidt, is dat bij deze publicatie zeker niet het geval. De auteur is een kritische denker, een man met kennis en vooral een uitstekend schrijver, die soepel en schijnbaar moeiteloos zijn boodschap neerzet. Snel en doeltreffend, met een academische ondertoon poneert hij zijn verhaal in een brede schat aan gevestigde en moderne woorden. En precies daar waar nodig, blijkt ook het literatuuronderzoek niet te ontbreken, recente titels naast oudere.

Twaalf hoofdstukken, exclusief de proloog, nemen de lezer mee door de wonderlijke geschiedenis die de sigaret schreef. Een complete historie van de opkomst via zegetocht naar de ondergang van de sigaret. Na een inleiding waarin het roken wordt geïntroduceerd - noodzakelijk maar wel een beetje een vreemde eend in de bijt omdat de geschiedenis daar honderden jaren in de tijd terugspringt - start het verhaal met de geboorte van de sigaret en de boeiende historie rond de vroege productieperiode. Van handmatig naar machinale fabricage. Adembenemend te lezen hoe de Amerikaanse industrie bij wijze van prijsvraag de eerste sigarettenmachine tot stand brengt die er rond 1880 voor zorgt dat uiterst snel en geleidelijk aan ook vaardig kan worden geproduceerd. Wat nog rest is de promotie van het product die de vraag stimuleert, nodig om ook afzet te creëren voor de gigantische productie. De Amerikaanse aanpak, vooral uit de koker van de eerste sigarettengigant Buck Duke, spreekt vooral over de wijze waarop de sigaret vanuit het eigen continent letterlijk de wereld veroverde. De auteur toont duidelijk aan dat marketing het toverwoord blijkt in de verdere ontwikkeling van de sigarettenindustrie.

Schotanus volgt niet alleen de economische geschiedenis van de sigaret, maar schetst hoe het sociale en politieke aspecten hand in hand gaan met de inbedding van de nieuwe rookgewoonte onder steeds weer uitbreidende doelgroepen. De nieuwe rokers worden door de industrie via marketing en reclame nauwgezet bewerkt, van frontsoldaat tot huisvrouw en soms zelfs kinderen, inclusief de emancipatoire werking die de sigaret bracht. De roemruchte gang door de tijd, van het eind van de negentiende eeuw als nog morele weerstand wordt gevonden tot aan de Tweede Wereldoorlog waarin doelgroep na doelgroep wordt veroverd. Naast verdieping van de klantenkring vindt expansie naar nieuwe gebieden plaats. Doelbewust wordt de sigaret gepromoot als symbool in romans, theater en film om de opmars te ondersteunen. Economische aspecten zijn de prijsval dankzij mechanisatie en overproductie, naast de introductie van de accijnzen die weer modererend werken.

Boeiend is de anti-tabakshouding in het Nazi-Duitsland op morele gronden, verder overwegend vanuit de hoek van de niet-rokers en ondersteund door medici aan wie geleidelijk de gezondheidsbedreigingen bekend worden. Beweringen die op slinkse wijze door de reclamejongens van de industrie worden getorpedeerd en die het aspect ongezond, dodelijk zelfs, uitstellen met een halve eeuw glorie van sigarettenrook, lees een voortgaande succesvolle omzet. Dat de concerns ofwel de industrie het aspect levensbedreigend ontkennen en een twijfelachtige rol gaan spelen is evident. In die fase onderstreept de sigaret het moment voor jezelf, perfect passend in de vluchtige sfeer van de twintigste eeuw. Dat ook de politiek daarin een markante positie inneemt, doet Schotanus eveneens stap voor stap uit de doeken. Iedere nieuwe alinea is weer een openbaring, een van ook dat nog en zit dat zo. De geschiedenis van de sigaret is natuurlijk gevoeglijk bekend, maar de details die deze boeiende historie aaneenrijgen zeker niet. Knap is het om in stapjes van jaren de moderne geschiedenis te schetsen en deze te staven met accurate bewijzen en toepasselijke citaten.

In de jaren vijftig is de sigaret nog hot, gastvrijheid betekent dat je gasten minstens enige merken presenteert. Tamelijk onverwacht ook ontrafelt de auteur de status van de sigarettenmerken onderling. Chesterfield is een VVD-sigaret, terwijl Tivoli vooral door jonge meiden wordt gerookt. Three Castles vertegenwoordigt goede smaak, terwijl Marlboro voor het avontuurlijke staat. Hoe geraffineerd is de product placement in de films zodat de sigarettenindustrie zijn omzet veilig stelt, het publiek overtuigt en misleidt, het gezondheidsaspect negerende.

De laatste episode van de geschiedenis heeft de lezer met wat leeftijd zelf meegemaakt. De anti-rook, de verboden of net weer niet, de E-sigaret. De sigaret is in die periode een slechte gewoonte geworden, bijna synoniem aan longemfyseem. Het boek sluit dan ook af met deze laatste ontwikkelingen. Ook zet het een toekomst neer waarin de expansie nog verder zal gaan, niet in de moderne Westerse wereld, maar in de ontwikkelingslanden, waar nog miljoenen rokers te werven zijn. Zij zullen het gat vullen dat de Westerse mens laat door afnemend rookgedrag of alternatief roken.

Niet aan bod komt een ander aspect van het roken. Met geen woord wordt gerept over het niet-inhalerend roken, wat ook niet past bij de sigaret. Die is bestemd voor het vluchtige genoegen, de korte kick. De pijp bedoeld voor het genietend roken, zonder longbelasting is de andere wijze van tabaksgebruik, die in het anti-rook debat nooit een eigen plaats heeft gekregen. Schotanus noemt hem niet en even denk je dat hij als ex-sigarettenroker daarvan geen kennis heeft. Dat kan bijna niet gezien de vlekkeloze inhoud van dit boek, want speurend naar fouten leverde dat niet meer dan een paar storende herhalingen op. Dat maakt De beste sigaret voor uw gezondheid tot een avondvullend programma zonder dat je er een sigaret bij hoeft op te steken. En wat betreft de titel, dat is een reclameslogan van Chief Whip uit de dertiger jaren.

© Don Duco, Amsterdam Pipe Museum, oktober 2014.