De geschiedenis van het Amsterdam Pipe Museum

Algemeen

Met de lancering van de website pipemuseum.nl in 2010 wordt het totale bezit van het Amsterdamse museum opengebroken en de geweldige schat aan kennis die in de loop van de jaren is verzameld via het internet beschikbaar gesteld. Na veertig jaar van verzamelen, onderzoeken en presenteren wordt een nog groter deel van het werk zichtbaar. Vanaf de eerste fase etaleerde het museum haar kennis in publicaties, vanaf het jaar 2000 ook via de website www.pijpenkabinet.nl met onder meer tientallen specialistische artikelen. Vanaf 2010 kunnen virtuele bezoekers zelf in de depotcollecties zoeken naar objecten van hun interesse. Elke doelgroep kan vinden wat hij of zij nodig heeft: archeologen onze bodemvondsten, pijprokers browsen door de collectie bruyèrepijpen, genealogen traceren hun voorouders, tentoonstellingsmakers doen onvermoede vondsten tussen de museumobjecten, filmproducenten informeren zich over het roken in een bepaalde periode.

Bij de mondialisering van het museum hoort ook een nieuwe naam. De ervaring had al geleerd dat onze goed ingeburgerde naam Pijpenkabinet voor buitenlanders niet alleen onuitsprekelijk was, maar ook onbegrijpelijk. Gekozen is daarom voor de naam Amsterdam Pipe Museum omdat die naam voor iedereen duidelijk is. De Engelse taal is dienstig voor de overwegend buitenlandse gasten die het museum ontvangt, maar sluit bovendien goed aan bij de toekomstplannen de collectie internationaal op de kaart te zetten.

Achter de schermen gaat de digitalisering veel verder. Met de web-based databestanden ontstaat voor het eerst de mogelijkheid om verschillende documentatiebestanden in samenhang te tonen. De combinatie van objectinformatie met archiefgegevens, literatuur en documentatie is nu over en weer gekoppeld en geeft een aanpak die uniek is in de museumdigitalisering. Dankzij de mondiale tendens om collecties op het web te presenteren, heeft het museum een plaats verworven in een veel grotere kennisinfrastructuur. De enige belemmering in de beschikbaarstelling is het auteursrecht van meer recente bronnen. Daarvoor zal in de toekomst zeker een passende oplossing gevonden worden. De web faciliteit van het Amsterdam Pipe Museum is gebouwd in 2009-2010 met steun van het ministerie van OCW en het VSB-fonds. Het digitaliseren en invoegen van alle aanwezige informatie is een proces dat is ingezet maar nog jaren de volle inzet van de medewerkers zal vergen.

De internationale positie is verder versterkt door ons initiatief voor Pipeportal.eu. In samenwerking met andere Europese tabaks- en pijpencollecties is het daarmee mogelijk om elkaars collectie in samenhang te tonen aan een breed publiek op een meertalige website. Opnieuw een schoolvoorbeeld om het erfgoed op het gebied van het roken in de 21^ste eeuw te presenteren.

De zorg en toewijding van het museum voor het verguisde thema van tabak dat we al ruim een halve eeuw voortzetten, heeft nu de aandacht getrokken van Europa Nostra, de organisatie die erfgoedprofessionals en –vrijwilligers samenbrengt met steun van de Europese Commissie. Bij gevolg zijn we in 2020 vereerd met de European Heritage Award als erkenning voor het veiligstellen en documenteren van het erfgoed van de pijp.

 

Verzamelen in de eenentwintigste eeuw

Deze eeuw lijkt tot nu toe in museaal opzicht de eeuw van het ontzamelen. Waar tot het jaar 2000 het accent bij musea op vergaren lag, kwam plotseling een kentering. Het was moderner en verfrissend de collectie op te schonen en delen te ruimen. Dat geldt echter niet voor specialistische collecties zoals die het Amsterdam Pipe Museum aanwezig zijn. Ons museum beheert een nationale referentiecollectie en zal vanwege haar onderzoeksfunctie niet snel ontzamelen.

Juist omdat het Amsterdam Pipe Museum tegen de stroom van de tijdgeest in haar collecties op het gebied van het roken heeft gekoesterd en verder heeft uitgebreid, is het museum toonaangevend in de wereld geworden. De virtuele presentaties laten dat zien. In de digitale fase zal het virtueel etaleren van de rijkdom van de mondiale rookcultuur steeds verder gaan.

Sterker nog, de digitalisering biedt onverwacht een nieuwe stimulans aan het collectioneren. Tot 2010 verdwenen vrijwel al onze aankopen in het depot. De presentatie in het museum was afgewogen en van hoge kwaliteit en noodzaakte geen verandering. Nu met de online database alle collectiestukken wereldwijd raadpleegbaar worden, spelen zij wel een belangrijke rol in het verhaal van het roken. Zichtbaar als zij nu zijn, waar ook ter wereld.

De strategie van het verzamelen is inmiddels wel veranderd. De collectie is compleet om een algemeen verhaal te vertellen, zelfs in detail. Wat nog ontbreekt zijn kern- en topstukken voor de wow-factor, die verbazing en verwondering wekken. Wat dat betreft verschoof het verzamelen over de volle breedte naar het zoeken naar kernstukken van hoge kwaliteit. Aan zogenaamde D-stukken wordt nog nauwelijks aandacht besteed, het gaat om de beste objecten uit de A en B-categorie. Dat in de slipstream soms aanvullende studieobjecten meekomen is geen doel maar versterkt nog wel onze referentiecollectie.

Of de collectie van het Amsterdam Pipe Museum kan en moet blijven groeien is niet te voorspellen. Het streven van de Stichting Pijpenkabinet is echter om de ingezette lijn te blijven vervolgen. Inmiddels is de collectie al jaren representatief en in veel opzichten compleet. Inmiddels wordt duidelijk dat dit unieke museum in Amsterdam nagenoeg de laatste instelling is die zich opwerpt als hoeder van het erfgoed rond de rookpijp. De verantwoordelijkheid om deze erfenis te koesteren weegt zwaar. Het ensemble bewijst dat de pijp gezien kan worden als een spiegel van de samenleving, een reflectie van culturele, sociale, economische en technologische ontwikkelingen in de geschiedenis van de mensheid.

Onderzoek in de digitale fase

Het Amsterdam Pipe Museum blijft ook in de toekomst actief met gericht onderzoek naar 's-werelds rookculturen in relatie tot de eigen collectie. De collectie bevat voldoende aspecten om te onderzoeken. Publiceren in webpresentaties biedt optimale mogelijkheden om het publiek op wereldwijd niveau te bereiken. Duidelijk is dat webpublicaties de gedrukte boeken geleidelijk vervangen, al zijn nog enkele titels in voorbereiding die als traditioneel boek zullen verschijnen.

Aanwinsten geven weer nieuwe stimulans aan het onderzoek. Juist de diepgang van de collectie maakt het mogelijk onderwerpen grondiger te benaderen. Jaarlijks worden enkele thema’s onder de loep genomen die in een artikel worden uitgewerkt en daarmee de achtergrondkennis van de collectie bundelen en openbaar maken. De Engelse vertalingen zullen geleidelijk het internationale publiek dienen.

Inmiddels is het belang van het onderzoekswerk van het Amsterdam Pipe Museum ruimschoots bewezen. Sinds de jaren ’70 geeft de conservator met zijn artikelen de richting aan voor Nederlandse verzamelaars, later ook voor liefhebbers elders in Europa. Niet alleen de thema’s van hun artikelen volgen de lijn van het museum, zelfs onze in de loop der jaren ontwikkelde vocabulaire is overgenomen. Talloze vaktermen, veelal uit historische bronnen opgespoord, zijn door Duco geïntroduceerd. Vanaf de jaren ’90 wordt ook de wijze van objectbeschrijving algemeen overgenomen, zelfs door musea. Al decennia zet de conservator de norm voor de interpretatie van pijpvondsten onder professionele archeologen. Tegenwoordig is de invloed van zijn werk overal ter wereld te zien in musea, boeken en artikelen.

Publieksfunctie

Het Amsterdam Pipe Museum blijft zich de komende jaren onderscheiden als een uniek en in zekere zin eigenzinnig museum. Als gespecialiseerd museum zonder de lusten en lasten van overheidssteun en -bemoeienis kan het Amsterdam Pipe Museum een eigen koers varen. Terwijl de deur gastvrij openstaat voor iedereen, blijft in het museum c.q. grachtenhuis voor de bezoeker, individueel of in groepsverband, exclusiviteit behouden. Wij zijn ervan overtuigd dat de confrontatie met authentieke voorwerpen van grote waarde voor de bezoeker blijft. De persoonlijke ontvangst met een rondleiding is onderdeel van onze unieke service. Hiervoor wordt beroep op vrijwilligers gedaan. De wereldomvattende collecties bieden tal van aanknopingspunten om een zinvolle dialoog over typisch-Nederlands versus culturele diversiteit te voeden.

Nu de scherpe kantjes van de anti-rook beweging er van af zijn kan het Amsterdam Pipe Museum het museumbezoek weer effectief stimuleren. In dit licht wordt ook de winkelfunctie versterkt, deels online, maar belangrijker nog fysiek. Voor de economische balans van onze particuliere stichting is het van levensbelang om omzet te creëren buiten de kaartverkoop.

De digitale innovaties en het sterk vergrote aanbod van kennis over de collecties van het Amsterdam Pipe Museum via het web brengt een nieuwe dynamiek met de samenleving op gang. Naast het vrij geavanceerde zoekformulier als toegang tot de database, bieden we nu ook een laagdrempelige entree tot de collectie via nieuwe webpagina’s: browsing the collection, die een aantrekkelijke serie representatieve foto’s toont, rechtstreeks gelinkt aan de database. Externe belangstellenden worden in staat gesteld en zelfs uitgedaagd daarop te reageren. Overigens zal onze response in eerste instantie afhankelijk zijn van de personele capaciteit, waar nodig zoekt het museum naar uitbreiding met vrijwilligers.

De toekomst

Het Amsterdam Pipe Museum is inmiddels het enige en daardoor nationale museum voor de pijp en vervult tevens de rol als platform voor de cultuur van het pijproken. De verschillende aspecten als geschiedenis, vormgeving, gebruik en genieten kunnen hier elk hun plek vinden. Het Amsterdam Pipe Museum is ervan overtuigd dat diepgaande kennis en ultieme expertise van belang blijven. Naast de fysieke collectie is en blijft dit de tweede pijler van het museum. Over de collecties kunnen wij die expertise bieden en over de rookcultuur in den brede bieden wij toegang tot een enorm kennisbestand.

In de museumwereld is een sterke tendens zichtbaar om grote bezoekersstromen te genereren met tijdelijke tentoonstellingen, in veel gevallen zelfs ten koste van de permanente presentaties. Dit ligt niet in het bereik van het Amsterdam Pipe Museum. In plaats daarvan richt het museum zich op de afgewogen presentatie in eigen huis met optimale publieksbegeleiding. Daarnaast stelt het museum ruimhartig bruiklenen ter beschikking aan exposities elders, tijdelijk of semipermanent. De langjarige presentatie in het Nederlands Openlucht Museum als vooruitgeschoven post van het Amsterdam Pipe Museum is daarvan een goed voorbeeld. Ook zelf te ontwikkelen tentoonstellingen kunnen geplaatst worden in musea waar een collectie-inhoudelijke band mee bestaat.

De geschiedschrijving van het Amsterdam Pipe Museum als collectie en publieksattractie is nooit af. Het stopt bij het heden, terwijl de toekomst nog alle beloftes in zich heeft. Alle factoren die samen het museale functioneren bepalen zoals collectioneren, bestuderen, bewaren en tonen voor doeleinden van studie en genoegen, vinden in ieder geval voortgang*). In welke vorm en in welke mate is afhankelijk van het tijdsgewricht. Dat wordt bepaald zowel door eigen prioriteiten als door de maatschappelijke ruimte die daarvoor wordt geboden.

© Benedict Goes, Stichting Pijpenkabinet, Amsterdam, 2020.

 

*) Dit zijn de basale uitgangspunten waar elk museum aan dient te voldoen. Zij zijn, samen met een serie aanvullende eisen, de voorwaarde om toegelaten te worden tot de lijst Geregistreerde Musea van de Nederlandse Museumvereniging. Ons museum voldoet sinds 2006 aan deze criteria, alsmede aan die van ICOM (International Council of Museums).