Deelcollecties van het Amsterdam Pipe Museum
Auteur:
Don Duco
Originele titel:
Deelcollecties van het Pijpenkabinet
Jaar van uitgave:
2011
Uitgever:
Stichting Pijpenkabinet
Pijpenmakersgereedschap
De deelcollectie pijpenmakersgereedschap illustreert het vervaardigingsproces van de tabakspijp in al zijn facetten. Honderden messing pijpvormen geven een uniek beeld van de West-Europese kleipijpenproductie gedurende drie eeuwen. Van de bekendste pijpenmakerij in Gouda, de Koninklijke Goedewaagen, wordt het complete werkplaatsinterieur bewaard, inclusief de knielap van de kaster en het stoffertje van de tremster. Deze groep bezit een grote historische ensemblewaarde, waaruit bovendien veel kennis over het ambacht valt af te leiden. Het bestaan van deze gereedschappen is uitzonderlijk als je bedenkt dat tijdens het verval van de nijverheid en gedurende de oorlog veel productiemateriaal vernietigd is.
Vormmakersgereedschap werd gebruikt om de messing pijpvormen te vervaardigen en te onderhouden. De groep die het Amsterdam Pipe Museum hiervan bezit is volstrekt uniek. Eveneens eenmalig in museaal bezit zijn de oudst bewaarde pijpvormen die uit het midden van de achttiende eeuw zijn overgeleverd. Aan het begin van de twintigste eeuw wordt de metalen persvorm voor een gipsen gietvorm verruild. Ook daarvan toont de museumcollectie een overzicht die de technische veranderingen tussen 1900 en 1980 laat zien.
Productiemateriaal voor de pijpen van andere materialen dan klei is beperkt verzameld. De vervaardiging daarvan vond in ons land niet of nauwelijks plaats. Een voornaam stuk van de deelcollectie gereedschap is in een open-depotopstelling permanent tentoongesteld. Het overige materiaal dient voor studiedoeleinden en is in het depot opgeborgen.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 2.685
Link naar alle objecten in de categorie 'Pijpenmakersgereedschap'
Europese tabakscuriosa
De deelcollectie tabakscuriosa belicht de cultuur van het roken door middel van de accessoires voor de pijproker. Deze verzameling geeft een beeld van de roker in zijn omgeving van de zeventiende eeuw tot heden. Hiermee kan de pijp in de context van het gebruik getoond worden. De Nederlandse rookcultuur speelt zich af op verschillende niveaus, van volkskundige uitingen tot voorwerpen van exclusieve luxe.
Enkele voorbeelden zijn de pijpenkassen om de pijp in mee te nemen, vonkenvangers om ervoor te zorgen dat het vuur niet uit de pijpenkop valt en pijpenklokers en pijpenreutels om de pijp schoon te maken. Ook houten huisraad als pijpenladen en pijpenstandaards voor het opbergen van het rookgerei behoren daartoe. Tabaksdozen en tabakszakken gebruikt men voor het gemakkelijk vervoeren van de rookwaar terwijl de tabakspot voor het bewaren van de tabak thuis bestemd is. Andere voorwerpen dienen voor het aansteken zoals vuurkomforen, tondeldozen, vuurslagen en uit de recentere tijd de aanstekers.
Naast objecten direct aan de rookpijp gerelateerd, rekenen we tot de tabakscuriosa ook de voorwerpen met betrekking tot de snuiftabak en het pruimen. Voor die gewoontes waren exclusieve raspen in gebruik naast luxe opbergdoosjes. Tenslotte horen ook sigarenkokers en sigarettenkokers tot de categorie tabacologie. Van al deze voorwerpen bewaart het Amsterdam Pipe Museum representatieve voorbeelden om de materiële rookcultuur te illustreren.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 946
Link naar alle objecten in de categorie 'Europese tabakscuriosa'
Etnografische tabakscuriosa
De deelcollectie tabakscuriosa van etnografische herkomst bevat voorwerpen rondom het tabaksgebruik of in directe relatie tot het pijproken. Evenals de Europese tabakscuriosa bestaat deze groep uit accessoires voor de roker, maar dan afkomstig uit andere continenten. Het meest gerelateerd aan de pijpen zijn de pijpenhouders en -foedralen, zoals die bijvoorbeeld in Japan in grote verfijning en originaliteit gemaakt zijn. Vaak zijn ze zelfs vast verbonden aan een bijpassende tabakszak. Ook de specifieke kistjes en kastjes waarin zowel ruimte voor de tabak als de asbak ofwel het kolenbakje is verwerkt, is een typisch pijprokersattribuut.
Aangezien het tabaksgebruik buiten Europa meer alternatieve vormen kent behoren ook voorwerpen voor de snuif- en kauwcultuur hiertoe. Buitengewoon primitief zijn de uitgeholde botjes gebruikt om poedertabak op te snuiven. Het meest bekend zijn de flesvormige snuifhouders uit China, uitgevoerd in kostbare materialen met een stopje van jade waaraan een minuscuul lepeltje. Andere culturen gebruikten meer eenvoudige snuifhouders van hout of metaal, vaak in combinatie met tabaksvijzels. De vijzels zijn doorgaans van hout gemaakt met een bijbehorende houten stamper.
De deelcollectie etnografische tabakscuriosa is niet groot, omdat zij meer een illustratie van de rookcultuur is dan een kernonderdeel van het museum. Slechts in incidentele gevallen worden deze attributen geëxposeerd. Voor specifieke tentoonstellingen vormen zij wel een dankbare bron.
aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 279
Link naar alle objecten in de categorie 'Tabakscuriosa etnografie'
Opiumparafernalia
De deelcollectie opiumparafernalia is vanzelfsprekend direct verwant aan de verzameling opiumpijpen. Het gaat om voorwerpen die bij het opium ritueel gebruikt zijn en onlosmakelijk met de opiumrite verbonden zijn, maar uiteraard niet een rookpijp zijn. Vanwege de hoofdindeling pijpen en niet-pijpen is deze categorie afgescheiden. Een groot deel van de voorwerpen uit deze groep is gepubliceerd en maakt zo het complete plaatje van de opiumcultuur duidelijk.
De voornaamste accessoires binnen de opiumtraditie zijn de primaire rookgereedschappen: de lampen, schrapers en naalden die door de schuiver bij zijn rookcessie worden gebruikt. Dit rookgereedschap is meestal eenvoudig en functioneel, alhoewel dergelijke voorwerpen incidenteel ook wel voor de pronk gemaakt zijn.
Daarnaast omvat deze deelverzameling ook allerlei gebruiksvoorwerpen als een lontschaar, een naaldenkoker, een steelruimer, drosdozen en mengbakjes. Een artikel met grote variatie is het opiumdoosje waarin het kostelijke product bewaard en vervoerd werd. Een bekend artikel is ook de hoofdsteun gebruikt tijdens het opiumschuiven. Tenslotte is in deze categorie nog een groep opiumoogstgereedschap te vinden, gebruikt voor het oogsten van het heulsap in de papavervelden. Dit gereedschap bestaat hoofdzakelijk uit specifieke meerbladige mesjes en speciaal gevormde schrapers.
aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 124
Link naar alle objecten in de categorie 'Opium-parafernalia'
Rokersprenten en schilderijen
De deelcollectie rokersprenten wordt in het Amsterdam Pipe Museum wat ruimer opgevat dan louter prenten. Deze groep omvat behalve de gedrukte voorstellingen tevens tekeningen, schilderijen en andere kunstvoorwerpen. Reden om hiervoor een eigen categorie te benoemen is dat deze voorwerpen het gebruik van de pijp en de gewoonte van het pijproken present stellen. Voor het museum komt de documentaire waarde van deze voorwerpen op de eerste plaats. Deze collectie wordt dus niet beheerd vanwege de artistieke waarde van de kunstwerken, dat is de taak van het kunstmuseum. Anderzijds bezitten de werken wel een intrinsieke kunstwaarde, die het rechtvaardigt om ze onder een eigen nummer in de collectie op te nemen.
Bij het Amsterdam Pipe Museum belichten deze afbeeldingen de setting van het pijproken en zij zijn de getuigenissen van het gebruik van verschillende soorten pijpen en de rookgewoonte in onderscheiden milieus. De oudste prenten zijn portretten van pijprokers uit de vroege zeventiende eeuw, zoals gemaakt door Bega en Van Ostade. Uit latere tijden zijn vooral genre-uitbeeldingen verzameld. In de negentiende eeuw komen daar de karikaturen en spotprenten bij. Niet alleen de roker wordt hierop weergeven maar ook de wijze waarop de maatschappij, of althans delen daarvan, tegen de roker aankeken. Eveneens het gebruik van de bruidegomspijp is in verschillende prenten en zelfs in een schilderij vertegenwoordigd.
De hoogste artistieke waarde hebben de originele kunstwerken, zoals de gouaches van Piet van der Hem die hij in 1917 maakte als reclame-ontwerp voor de firma Goedewaagen. Ook het zelfportret van Madame Vigée le Brun met lange kleipijp is een kunstwerk op zich. Het feit dat dit schilderij vele decennia het visitekaartje van de Dunhill-collectie in Londen was, geeft het object extra cachet. Naast uitbeeldingen van rokers worden in deze deelcollectie ook voorstellingen van de tabaksplant en portretten van beroemde en bekende personen in relatie tot het roken en de tabak bewaard.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 435
Link naar alle objecten in de categorie 'Prenten en schilderijen'
Archiefstukken en foto's
De deelcollectie archiefstukken geeft veel ondersteunende informatie over de geschiedenis van de tabak en het roken en die van de pijpenfabrieken. Het betreft handgeschreven maar ook gedrukte zaken als gildenbrieven, merkenlijsten, verordeningen en meer. Daarnaast zijn ook persoonlijke aantekeningen, visitekaartjes, briefpapier en prijslijsten van bedrijven en handelaren verzameld. Door hun fraaie vormgeving en dikwijls sterke ontwerp geven deze objecten vaak ook een mooi tijdsbeeld van de mode van weleer.
Tot deze deelcollectie behoren ook de originele foto's van pijpenmakers, werkplaatsinterieurs en van rokers. Ook zij leggen een tijdsbeeld vast en vormen een belangrijke bron van informatie. Contemporaine productfoto's behoren ook tot deze categorie. Zij laten zien op welke wijze de maker zijn of haar producten in de markt zette. Van deze foto's zijn overigens meer voorbeelden te vinden in de documentatiecollectie.
De zeldzamere objecten in de deelcollectie archiefstukken en foto's zijn onder een collectienummer geregistreerd, veel ander materiaal is in de documentatieverzameling opgenomen, die tot de afdeling bibliotheek van het Amsterdam Pipe Museum behoort. Deze documentatie is inmiddels volledig gedigitaliseerd maar het zal nog even duren eer die ook op het internet doorzoekbaar zal zijn.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 660
Link naar alle objecten in de categorie 'Archiefstukken en foto's'
Vignetten en verpakkingen
De deelcollectie verpakkingen en vignetten is een ondersteunende verzameling, bedoeld om het tabaksgebruik en de iconografie van de tabaksverpakking te illustreren en te bestuderen. Naast originele pakjes compleet met de oorspronkelijke inhoud gaat het vooral om plat materiaal waarvan de tabak al lang in rook is opgegaan maar het verpakkingsontwerp wel bewaard bleef. Dit materiaal dateert vanaf het eind van de zeventiende eeuw en loopt door tot aan het jaar 2000. Het is afkomstig uit alle delen van de wereld, al is het Nederlandse materiaal wel het ruimst vertegenwoordigd.
De verpakkingen tonen heel expliciet de wijze waarop tabak aan de man werd gebracht. Zij laten zien welke symboliek in iedere periode het meest geschikt was om de juiste sfeer te creëren om de aandacht van de pijproker te trekken. Dat beeld verschuift door de tijd. Eerst zien we het accent op de handel in koloniale waren liggen, dan volgt de exotische associatie van de Turkse en Egyptische tabak. Pas in de twintigste eeuw richt de reclame zich sterk op de Amerikaanse herkomst, waar tevens de oorsprong van de tabak ligt.
Indertijd hadden tabaksverpakkingen uitsluitend waarde zolang er tabak in verpakt zat, daarna werd de wikkel achteloos weggegooid. Dat geldt evengoed voor de achttiende eeuw als nu met het sigarettendoosje. Daardoor zijn oude tabaksverpakkingen tegenwoordig uiterst zeldzaam geworden. Het aantal en de variatie die het Amsterdam Pipe Museum hiervan bezit is bijzonder groot en is het afzonderlijk documenteren meer dan waard.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 4.704
Link naar alle objecten in de categorie 'Vignteten en tabaksverpakkingen'
Restgroep varia objecten
Onvermijdelijk is er nog een restgroep voorwerpen die niet tot de bovenstaande deelcollecties gerekend kunnen worden. Het gaat om objecten van verschillende aard. Ten eerste zijn dat de bijartikelen van de pijpennijverheid, voorwerpen die binnen de pijpenmakerij tot stand kwamen en meer vertellen over de productielijnen van die bedrijfstak. Zeer gevarieerd zijn de pijpaarden plastiekjes die naast de kleipijpen gemaakt werden. Ook de categorie verpakkingen met originele gros- en dozijnsdozen maar ook met specifieke consumentenverpakkingen behoort tot deze categorie.
Tot de varia objecten rekenen we tevens curiosa gerelateerd aan de pijpenmakerij of de tabakshandel. Het draagbord van het Goudse gilde is een bewijs van de zorg waarmee het gildenbestuur het eigendomsrecht van het pijpenmakersmerk poogde te beschermen. De bokaal van Bastiaan van Overwesel waarop zijn pijpenmerk is gegraveerd, is een uniek voorbeeld van de trots van het fabrikantschap uit de achttiende eeuw. Uithangtekens en toonbankbeelden illustreren de handel in pijpen en tabak. Zij onderstrepen de belangrijke positie van het roken in vroeger tijden. Daartoe behoren ook de bijzondere monsterkoffers van de Amsterdamse tabaksfirma Lehmann of de stempels van de Franse tabaksregie.
Een andere categorie is het miniatuurgoed, dat generaties lang bestond naast de gangbare formaten gebruiksvoorwerpen, vooral gezien als siergoed. Eindeloze reeksen geschenkdoosjes met miniatuurpijpjes, maar ook wandrekjes om deze te exposeren komen in de rijke collectie van het Amsterdam Pipe Museum voor.
Tot slot zijn er nog de persoonsgerelateerde voorwerpen. De legpenning uitgereikt aan een verdienstelijke pijpenmaker of het erelint van een lidmaatschap. Ook het tegeltje uit de haard van de Goudse pijpenmaker Willem Barends en het lakstempel van een collega uit Schoonhoven horen hiertoe. Dergelijke voorwerpen belichten de personen die verband houden met de geschiedenis van de pijp en de cultuur van het roken.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 1.085
Link naar alle objecten in de categorie 'Varia objecten'
© Don Duco, Stichting Pijpenkabinet, Amsterdam, 2011, versie 2020.