Deelcollecties van het Amsterdam Pipe Museum
Auteur:
Don Duco
Originele titel:
Deelcollecties van het Pijpenkabinet
Jaar van uitgave:
2011
Uitgever:
Stichting Pijpenkabinet
Prehistorie
De deelcollectie prehistorie bevat voorwerpen uit de vroegste periode van het pijproken, lang voordat de cultuur van het roken in Europa bekend was. Het merendeel van de voorwerpen is afkomstig uit de precolumbiaanse culturen in Midden- en Zuid-Amerika. De oudste stukken dateren van 500 voor Christus, de meest recente stammen uit de zestiende eeuw. Ondanks de grote zeldzaamheid van deze archeologische objecten heeft het Amsterdam Pipe Museum hiervan in de loop van de jaren de grootste collectie buiten Mexico bijeengebracht.
De vroegste ontwikkeling van het roken van tabak is door de zeldzaamheid van artefacten en het ontbreken van schriftelijke bronnen grotendeels onbekend. Daarom vormt nagenoeg ieder voorwerp een belangrijke toevoeging aan onze kennis. Reeds vanaf het begin van het roken vertoont de pijp een grote variatie. Naast functioneel worden figuratieve voorstellingen geboetseerd of gesneden. In andere gevallen inspireert men zich op de natuur zoals bij de pijpen in de vorm van een mescaline cactus. Om zoveel mogelijk van de prehistorische rookcultuur te kunnen zien, is ruim de helft van de deelcollectie opgenomen in de vaste opstelling van het museum.
Het merendeel van de objecten in deze categorie is van keramiek. Zeldzaam zijn de uit steen geslepen of gesneden pijpen, doorgaans van de Noord-Amerikaanse culturen. Aanvullingen op deze groep komen zelden voor, omdat het grotendeels archeologische voorwerpen betreft die al decennialang niet meer uitgevoerd mogen worden. Sporadisch kan het Amsterdam Pipe Museum nog een pijp overnemen uit een oude collectie.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 82
Link naar alle objecten in de categorie 'Prehistorische of pre-columbiaanse pijpen'
Bodemvondsten
De deelcollectie bodemvondsten behelst een zeer omvangrijke groep uit het museum. Het gaat om pijpen en pijpfragmenten die langs archeologische weg tevoorschijn zijn gekomen. Het grootste deel van dit materiaal stamt uit Nederland, daarnaast zijn er ook archeologische pijpen uit andere West-Europese centra vertegenwoordigd. Aangezien de bodemvondsten een functie van nationaal belang hebben als referentie- en studieverzameling, wordt op dit deelgebied encyclopedisch verzameld: elk merk en iedere vormvariatie wordt opgenomen.
De deelverzameling bodemvondsten is tevens de best gedocumenteerde categorie van het Amsterdam Pipe Museum. Van ieder voorwerp is de vindplaats genoteerd, de maker opgezocht en is het merk in het merkenregister opgenomen. De deelcollectie bodemvondsten vormt de basis voor wetenschappelijke beschrijvingen van de Nederlandse kleipijp, waardoor de objecten ter verificatie bewaard moeten blijven. Om deze reden is de Stichting Pijpenkabinet in 1989 aangewezen als collectie van nationaal belang, aangeduid met A-status vanwege de zogenaamde ijk-waarde.
Een grote groep van deze deelcollectie is gepubliceerd in twee handboeken die het Amsterdam Pipe Museum over dit onderwerp uitbracht. Veel andere exemplaren komen voor in artikelen gewijd aan een bepaald thema. Ongeveer eenderde deel van deze deelcollectie is inmiddels gepubliceerd, terwijl slechts een klein stukje van dit verzamelgebied in het museum tentoongesteld is. Door de archeologische herkomst zijn deze pijpen vaak incompleet of door bodemvervuiling verkleurd. Dat doet aan de studiewaarde niet af, maar maakt ze voor presentatie minder geschikt.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 6.500
Link naar alle objecten in de categorie 'Bodemvondsten'
Kleipijpen
De deelcollectie kleipijpen omvat rookpijpen gemaakt van pijpaarde die niet uit archeologische bronnen afkomstig zijn. Het gaat dus om pijpen bewaard gebleven bij particulieren of in de voorraad van een fabriek of winkel. Vandaar dat ze doorgaans niet ouder zijn dan uit de negentiende en twintigste eeuw. Pijpen uit nagenoeg alle Europese landen zijn vertegenwoordigd, waardoor een brede vergelijking mogelijk is. De kleipijp heeft een grote vormenrijkdom, die loopt van eenvoudige massa-artikelen tot artistieke, met veel zorg gemaakte producten. Door een strenge selectie zijn bijna alle pijpen in deze groep volledig gaaf; juist omdat de kleipijp seriematig geproduceerd is, kunnen exemplaren met een defect vroeg of laat vervangen worden voor een onberispelijke pijp, gerookt of ongerookt. Het Amsterdam Pipe Museum doet dit dan ook consequent.
Van diverse toonaangevende pijpenmakerijen bezit het Amsterdam Pipe Museum een representatief productie-overzicht of in enkele gevallen zelfs de toonkamermodellen. Daarmee kan een goed beeld van de productie van weleer gegeven worden. Soms is dat een tijdsbeeld van een bepaald moment, in andere gevallen een evolutie door de tijd. Voor enkele fabrieken is dit productie-overzicht zelfs het enige gedocumenteerde materiaal dat van het bedrijf bewaard bleef en daardoor bezit deze deelcollectie een unieke ijk- en documentatiewaarde.
De collectie kleipijpen sluit aan bij die van de bodemvondsten, er is zelfs enige overlap omdat alle bodemvondsten van oorsprong kleipijpen zijn. Toch is ervoor gekozen de twee groepen gescheiden te houden om twee redenen. Ten eerste zou door samenvoeging van bodemvondsten en kleipijpen de deelcollectie onoverzichtelijk groot worden. Ten tweede blijven de gave pijpen zo gescheiden van de veelal fragmentarische bodemvondsten, die nu eenmaal ook in museaal gebruik een andere functie hebben. In de collectiedatabase zijn beide groepen voor studiedoeleinden altijd goed te combineren.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 6.911
Link naar alle objecten in de categorie 'Kleipijpen'
Ceramiek
De deelcollectie rookpijpen vervaardigd van ceramiek is verwant aan de kleipijp. Tot deze categorie behoren alle pijpen niet van pijpaarde geperst, maar die wel een ceramisch product zijn. Voorbeelden zijn geglazuurde pijpen uit Bretagne of uit de Engelse streek Staffordshire, gietpijpen van vloeibare klei gemaakt, maar ook handgevormde, geboetseerde stukken. Uit Centraal-Europa is een interessante groep pijpen bekend die gemaakt zijn van steengoed in diverse soorten en kleuren; vroeger werden deze pijpen aangeduid als varia ceramica vanwege hun nog niet achterhaalde herkomst.
Evenals bij de kleipijpen, stamt de herkomst van deze groep uit Europa met een grote spreiding over verschillende landen. Uitzondering vormen de ceramische pijpen uit bijvoorbeeld Noord-Amerika die volledig in de Europese traditie zijn gemaakt en om die reden niet als etnografisch zijn te benoemen. De datering valt zelden buiten de negentiende en twintigste eeuw, voor de gietpijpen geldt overwegend de eerste helft van de twintigste eeuw. Ook uit de recente tijd zijn producten vertegenwoordigd zoals de befaamde cubes, een kubiek vormgegeven pijp uit de jaren 1980, of de in kleine series gemaakte pijpen van ceramisten en kunstpottenbakkers.
Het zal nooit mogelijk zijn deze groep tot compleetheid te brengen, dat is ook geen streven. Van veel ceramische bedrijven is of was niet eens bekend dat ze zich ooit aan het maken van pijpen hadden gewaagd. Zo zullen er altijd nieuwe voorbeelden opduiken. Het Amsterdam Pipe Museum toont een uitzonderlijke en met zorg bijeengebrachte selectie van mooie en representatieve voorbeelden.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 2.465
Link naar alle objecten in de categorie 'Ceramische pijpen'
Porselein
De deelcollectie porseleinen pijpen is vooral afkomstig uit het huidige Duitsland, maar van oorsprong uit Saksen, Bohemen of uit andere staatjes. Bij uitzondering zijn er ook porseleinen pijpen in Frankrijk, Denemarken en zelfs in Nederland gemaakt. Hoewel porselein als materiaal niet bijzonder geschikt is om pijpen van te maken, zijn juist hierin onverwachte staaltjes van vakmanschap afgeleverd. De vroegste voorwerpen vanaf 1730 zijn vooral figuraal uitgewerkt. Vanaf ongeveer 1800 komt de mode van de beschilderde ovale pijpenkop op, aangeduid als stummel. Hierop zijn juweeltjes van porseleinschilderkunst aangebracht, tot in de details met de hand geschilderd en in een kader van bladgoud geplaatst.
In de tweede helft van de negentiende eeuw treedt verval in en verwordt de porseleinen pijp tot een massa artikel waar weinig charme van uitgaat. Het handschilderwerk wordt vervangen door druktechnieken en haastig ingekleurde transfers. Ook de steel van hout met kunstig gedraaide buffelhoornen onderdelen wordt eenvoudiger. De laatste folkloristische uiting is de reservistenpijp, die tot in het begin van de twintigste eeuw populair was.
Deze materiaalgroep bevat van alle uitingen representatieve voorbeelden en geeft daarmee een volledig overzicht van de porseleinen pijp. Terwijl Europees porselein een geliefd verzamelonderwerp is en in talloze Nederlandse musea te pronk staat, heeft geen enkel museum aandacht voor de porseleinen pijp. In dat opzicht is de collectie van het Amsterdam Pipe Museum in museaal opzicht uniek. Een aanzienlijk deel van deze groep wordt dan ook in het museum tentoongesteld.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 1.110
Link naar alle objecten in de categorie 'Porseleinen pijpen'
Meerschuim
De deelcollectie meerschuim pijpen is naar grondstof ingedeeld. Meerschuim is een bijzondere delfstof die zich gemakkelijk laat snijden. Naast aantrekkelijke prachtig vormgegeven pijpmodellen is vooral het artistieke of figuratieve snijwerk beroemd en geliefd geworden. Daarom wordt de meerschuim pijp door veel pijpenliefhebbers gezien als de aantrekkelijkste soort pijpen ooit gemaakt. Wat ook bijdraagt aan de attractiviteit is het patina dat de pijp krijgt door het gebruik. Tijdens het roken trekken de tabakssappen in het materiaal en kleurt de poreuze pijp van honinggeel naar diep donkerbruin. De combinatie met de gelige of oranjekleurige amber mondstukken geeft de meerschuim pijp een bijzonder cachet.
Aanvankelijk maakt men vooral tabakspijpen, die in formaat sterk uiteenlopen maar doorgaans groot zijn. Na 1850 komt daar de sigarenhouder bij, gekenmerkt door een kleine kop waarin een sigaar geklemd wordt en een vaak uitbundige gesneden decoratie. Dit is de enige soort pijp waarin gewaagde of zelfs scabreuze voorstellingen zijn uitgesneden. Die bleven doorgaans verborgen door de passende foedraal die om elke meerschuim pijp zat.
Het Amsterdam Pipe Museum bezit van de meerschuim pijp een fraaie en rijk geschakeerde groep voorbeelden van alle soorten en typen. Aangezien het merendeel met de hand gesneden is, is de variatie eindeloos. Streven naar compleetheid is dus onbegonnen werk. De meest representatieve modellen en de mooiste snijwerkjes staan permanent opgesteld in het museum. In de depotcollectie zijn talloze interessante varianten opgeborgen.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 600
Link naar alle objecten in de categorie 'Meerschuim pijpen'
Hout
De deelcollectie pijpen gemaakt van hout omvat enerzijds de algemeen bekende, klassieke bruyèrepijp, maar daarnaast ook volkskunstig uitingen van andere houtsoorten. Kenmerkend voor de negentiende en in zeer beperkte mate ook de achttiende eeuw zijn de handgesneden pijpen in betrekkelijk zacht hout. In de Duitse plaats Ulm is een belangrijke nijverheid geweest met een min of meer uniform product dat over heel Europa bekend is geworden. Daarnaast zijn talloze onverwachte ambachtelijke prestaties ontstaan.
Na 1850 domineert de pijp gemaakt van bruyèrehout. Door de gemechaniseerde en zelfs machinale productiewijze zijn deze bruyèrepijpen bij grote aantallen gemaakt in gestandaardiseerde modellen. Traditie en modern design wisselen elkaar af, tot op de dag van vandaag. Dat komt tot uiting in klassieke modellen als de buldog en de billiard. Uit onze tijd stammen moderne scheppingen als de Porsche-pijp en de cybele. De zogenaamde freehands, pijpen gevormd naar de structuur en tekening van het hout, vormen een groep apart. Hun specifieke design is inmiddels alweer zo oud dat we de freehand tegenwoordig als een traditioneel artikel zien.
De fabrieksmatig geproduceerde houten pijp wordt over de hele wereld als een min of meer standaard product geleverd. Dat is de reden dat musea zelden of nooit aandacht schenken aan dit consumentenartikel. Ook het Amsterdam Pipe Museum exposeert deze pijpen niet, maar achter de schermen werd wel een selectieve collectie aangelegd. Hiervan worden de meest kenmerkende modellen of afwerkingen van de diverse Europese fabrieken bewaard, als voorbeeld van de twintigste-eeuwse rookcultuur. Voor de toekomst zal deze verzameling een belangrijke bron van studie zijn omdat er van het gebruiksvoorwerp pijp nu eenmaal zeer weinig bewaard blijft.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 1.731
Link naar alle objecten in de categorie 'Houten pijpen'
Overige materialen
De deelcollectie pijpen van overige materialen behoort eerder tot de curiosa dan tot het reguliere gebruiksgoed. Het gaat om pijpen, sigarenhouders en sigarettenpijpjes van minder voor de hand liggende materialen, zoals glas, metaal, steen en kunststof. Ook dierlijke materialen zijn incidenteel benut om pijpen van te maken, bijvoorbeeld been, ivoor en hertshoorn. Zelfs pijpen van coquillanoot, schelp, potvistand of een krabbenschaar bestaan.
De meeste pijpen uit deze categorie zijn als rookpijp nooit populair geworden, maar vooral bedoeld als curiositeit. Na een paar maal roken verdwenen zij in de uitstalkast of vitrine. Door de zeldzaamheid of moeilijke bewerkbaarheid van de grondstof zit er veel tijd en handwerk in de vervaardiging. De variatie en originaliteit staat duidelijk voorop, het gebruikscomfort mag daarom op de tweede plaats komen.
In de twintigste eeuw wordt aan deze categorie de pijp van hardrubber toegevoegd, gevolgd door andere kunststoffen. Een nieuw fenomeen is de systeempijp, samengesteld uit verschillende materialen, bijvoorbeeld een bruyère kop met een aluminium steel en nylon mondstuk. Een recent voorbeeld uit deze eeuw is de Bugatti pijp, bestaande uit vier materialen. Het Amsterdam Pipe Museum toont een selectie van deze curiositeiten, die dus tot in de huidige tijd doorlopen.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 896
Link naar alle objecten in de categorie 'Pijpen van overige materialen'
Etnografie Amerika
De deelcollectie Amerikaanse etnografische pijpen omvat pijpen uit Noord-, Midden- en Zuid-Amerika. Daarbij zijn de prehistorische zogenaamde precolumbiaanse pijpen uit het meso-Amerikaanse gebied afgezonderd. Zij bepalen vanwege hun leeftijd de oorsprong van de tabak en het pijproken en zijn de eerste deelcollectie in ons museum.
Terwijl de precolumbiaanse pijpen overwegend van terracotta gemaakt zijn, vinden we in Noord-Amerika vooral pijpen van steen, gesneden of geslepen met behulp van primitieve gereedschappen. Door de eeuwen heen zijn er fraaie vormen en bijzondere decoraties gemaakt. De meest bekende is de vredespijp of calumet van het rode catliniet. Pas met de introductie van ijzer door de Europese kolonisten komen er nieuwe mogelijkheden. De meest iconische pijp uit Noord-Amerika is de tomahawk, die een werpbijl met een pijpenkop combineert.
De deelcollectie Amerikaanse etnografie bevat ook de zeldzame en zeer typerende pijpen van de westkust volken zoals de Haida en Tlingit, ook de Inuit. Hier zien we materialen als walrustand of hout met loodinleg. Begrijpelijk dat deze pijpen minder oud zijn, want de tabak is in de streken boven de poolcirkel alleen door ruilhandel bekend. Minder interessant zijn handgemaakte pijpen van ceramiek uit Mexico en de omringende landen. Dit zijn vooral voorwerpen die op precolumbiaans materiaal lijken, maar in feite souvenirs zijn voor de toeristen. Zij zijn van belang om het onderscheid tussen authentiek en imitatie te leren kennen. Buiten de genoemde groepen zijn lokaal gemaakte Amerikaanse pijpen zeldzaam en bovenal lastig te verwerven. Helaas is deze deelcollectie daarom betrekkelijk bescheiden.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 195
Link naar alle objecten in de categorie ‘Etnografische pijpen Amerika'
Etnografie Afrika
De deelcollectie Afrikaanse pijpen omvat voorbeelden uit vrijwel alle landen en van nog meer volkeren. Dat loopt van mini-kiefpijpen uit Marokko tot langgesteelde pijpen van de Xhosa vrouwen in Zuid-Afrika. Een ander typerend voorbeeld zijn de zeer bescheiden Touaregpijpen van metaal die voorzien zijn van graveerwerk of inleg van contrasterende metalen. Het meest gebruikte materiaal in Afrika is echter aardewerk, zoals de fraai gepolijste pijpenkoppen uit Mali of de pijpen in semi-Turkse stijl uit Egypte.
Het overzicht van de Afrikaanse rookcultuur toont een onverwachte vormenrijkdom vol symboliek vaak met een duidelijke betekenis voor de eigen stam. Zo beelden de Ashanti-pijpen uit Ghana spreekwoorden uit. In Kameroen heeft de rooktraditie zich het verst ontwikkeld. Pijpen worden daar uit taaie klei gesneden die voorzien worden van geometrische patronen of maskers. De Chief Pipe met een ketelhoogte van wel 45 centimeter is bestemd voor de belangrijkste man, daarnaast hebben vrouwen er hun eigen pijp voorzien van een geometrisch patroon. Congo kent veel pijpen uit hout gesneden, terwijl aan de westkust in Gabon pijpen van plaatmetaal gemaakt worden. Beide typen pijpen kenmerken zich door een licht gebogen, opgaande steel.
Door etnografische pijpen uit zoveel mogelijk culturen bijeen te brengen wil het Amsterdam Pipe Museum tonen hoe de rookcultuur zich in de verschillende streken heeft gevestigd en in het dagelijks leven vaste tradities heeft gekregen. De tabakspijp is vaak een exponent van deze tradities.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 1.362
Link naar alle objecten in de categorie ‘Etnografische pijpen Afrika'
Etnografie Azië
De deelcollectie etnografische pijpen uit Azië brengt objecten bijeen uit zeer verschillende culturen. Zij bewijzen dat de tabak zich tot in de verste uithoeken van de wereld heeft verspreid. Afhankelijk van de eigen stand in handvaardigheid en beschikbare grondstoffen is een enorme variatie aan pijpmodellen tot stand gekomen. Vanuit Europa is de tabak als eerste geïntroduceerd in het Ottomaanse Rijk. Verfijnde pijpen in rode ceramiek zijn daar gemonteerd aan een lange steel doorgaans van jasmijnhout. Voor de warme tijd van het jaar werd de waterpijpen ontwikkeld, die later in alle streken verspreid is waar het te warm is om een gewone pijp te roken. De voorbeelden uit Perzië en India behoren tot de mooiste kunstnijverheid.
Azië kent een enorme verscheidenheid aan pijpen, van de Tibetaanse pijp met een steel van jakhoorn tot pijpen van mammoetivoor uit Noord-Siberië. De lange meer standaard tabakspijpen uit China en Korea hebben een metalen kop aan een lange bamboe steel. Het mondstuk is van jade of een andere gewaardeerde steensoort. Metaal is veelvuldig in gebruik en dat is onverwacht omdat metaal tijdens het roken natuurlijk snel heet wordt. Dat is minder problematisch dan het lijkt omdat de pijpenkop vaak zo klein is dat met een paar trekjes de pijp leeg gerookt is. De meest bescheiden pijp is de Japanse kiseru, die deel uitmaakt van een uitgebreide ceremonie, waartoe ook een subtiel gedecoreerde pijpenhouder en bijpassende tabakszak behoren. Voor de rijkste rokers werden kostbare zilveren en gouden kiserus gemaakt voorzien van drijfwerk, soms zelfs met een ingelegde diamant.
Zuidoost Azië en de Filipijnen kennen pijpen van hout, vaak bamboe of bamboewortel. Dergelijke pijpen zijn gemakkelijk zelf te maken door de lokale boerenbevolking. Op Sumatra maken de Batak goede sier met imposante messing pijpen van zeker een halve meter. Kenmerkend is verder de Chinese opiumpijp, met een vorm die nergens anders voorkomt. Aan dit materiaal is een afzonderlijke deelcollectie gewijd.
Het doel van het Amsterdam Pipe Museum is om het tabaksgebruik uit alle windrichtingen te documenteren door representatieve voorbeelden te verzamelen. Door hun onverwachte vormgeving, etnisch gebonden decoratie en evidente kunsthandwerk zijn deze pijpen vaak zeer attractief. Als zodanig wordt een selectie daarvan dan ook permanent tentoongesteld.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 1.138
Link naar alle objecten in de categorie ‘Etnografische pijpen Azië’
Opiumpijpen
De deelcollectie opiumpijpen uit China en omringende landen vormt een verzamelgebied op zich. Voor het roken van pure opium is rond 1800 een specifieke pijp ontwikkeld, die anders van vorm is dan enige andere pijp. Niet alleen de lange buis van de pijp, maar ook de kenmerkende damper, de afgeplatte bolvormige kop, maken de opiumpijp tot iets bijzonders. De meest comfortabele pijpen zijn uit bamboe gemaakt. Exclusieve pijpen hebben stelen van ivoor, schildpad, lakwerk of cloisonné. Sommige opiumpijpen zijn bezet met edelstenen in gouden of zilveren montering. Bij de arme bergvolkeren is juist de eenvoudige boerenpijp in gebruik, gemaakt van een doorboord keramisch flesje aan een simpele bamboe steel.
De meeste aandacht is door de Chinezen besteed aan de pijpenkoppen waarin het kostbare opium kan uitdampen. Hiervan bestaan ware staaltjes van Chinees ceramisch vakmanschap gemaakt in het beroemde Yi-ching steengoed. Aantrekkelijk gekalligrafeerde teksten en uitbeeldingen uit de mythologie worden aan de bovenzijde van deze koppen aangebracht. Dat gebeurt in een vernuftige techniek van inlegwerk in contrasterende kleikleuren.
Aan deze deelcollectie, in combinatie met het onderdeel opium uit de collectie varia, heeft het Amsterdam Pipe Museum een aparte studie en een publicatie gewijd. Met het oog daarop is deze groep zodanig uitgebreid dat de verschillende typen, materialen en vormen present zijn. Dat is op zichzelf al bijzonder, aangezien opiumpijpen rond de vorige eeuwwisseling actief vernietigd zijn in het streven de opiumverslaving een halt toe te roepen.
Aantal objecten per 31-12-2020 in deze categorie: 338
Link naar alle objecten in de categorie 'Opiumpijpen'