Jaarverslag 2023
Algemeen
Het jaar 2023 is vooral een jaar geweest van hard werken achter de schermen. Speerpunt voor het afgelopen jaar was het werk aan het handboek voor de Nederlandse pijp. De conservator besteedde daaraan ruim 30 werkweken met naast schrijfwerk een stukje aanvullend onderzoek en fotowerk.
Hoewel de pandemie Corona in het afgelopen jaar voor velen verleden tijd is, klinkt dat nog sterk door in het functioneren van het museum. Dat zien we terug in het nog minimale bezoekcijfer en in de omzet in de winkel. Gelukkig is wel een stijging ten opzichte van vorig jaar te zien.
Bestuur en personeel
In het afgelopen jaar vergaderde het bestuur tweemaal, in maart en november, met telefonisch contact tussendoor. Punt van aandacht was een bestuurswisseling. Op 17 november heeft Antoon na twaalf jaar zijn voorzittershamer tijdelijk aan Benedict overgedragen. Het bestuur is mr.dr. Antoon Ott zeer erkentelijk voor zijn jarenlange betrokken besturen en kundig adviseren. De lange bestuurstermijn is niet in lijn met de Code Cultural Governance, maar in aanloop naar een nieuwe fase van het museum was dit wel een bewuste keuze. Ook in andere opzichten passen wij de Code toe. Als nieuwe bestuursleden zijn toegetreden Anne Kloosterboer als secretaris en Barend Rogier als penningmeester.
Deelname aan de vergaderingen van OAM en MOAM, de twee overleggen van de Amsterdamse musea was ook dit jaar deel van het programma.
Na twee jaar werken zonder vrijwilligers hebben we in het voorjaar nieuwe vacatures geplaatst, waar positieve reacties op kwamen. Vanaf mei heeft Pietro-Marco Janssen enkele maanden gegidst in vier talen. De Oekraïense Lidiia Kukhtiy heeft van mei tot en met december vakkundige rondleidingen verzorgd. In augustus is de Italiaanse Elisa Pettoello gestart.
Aanwinsten
Het voornemen voor de aankoop was gelijk aan dat van vorig jaar: minder maar beter. Dat streven is niet echt gehaald. Het marktaanbod is sterk wisselend, maar echt zeldzame voorwerpen komen slechts incidenteel in de handel. Dan blijkt dat de prijzen vaak extreem hoog liggen. Toch verwierven wij zo’n dertig gezaghebbende museumstukken.
De meest opmerkelijke aankoop was een collectie pijpenstoppers van een verzamelaar uit Rouen, die dit materiaal zo’n dertig jaar actief had verzameld. Uit de groep werden 280 voorwerpen verkozen die representatief zijn voor het veelal Engelse fenomeen pijpenstopper. Vooral voor onze website maakt deze aankoop een thema compleet dat met losse aankopen nog zeer veel jaren had gekost om te realiseren. Andere aanwinsten van opmerkelijke kwaliteit zijn een Amerikaanse tabakspijp van majestueus formaat zoals die door Johannes Neander al in zijn boek uit 1626 wordt afgebeeld (zie afbeelding). Een tweede Amerikaans topstuk is een uit zwarte steen gesneden Haida pijp met opmerkelijk ontwerp gedomineerd door een raaf omgeven door een kikker en enkele andere dieren.
Dankzij de sluiting van de fabriek van Theodorus Niemeijer ontvingen wij een groep van ruim 150 verpakkingen van kerftabak overwegend uit de twintigste eeuw. Hoewel eenzijdig is het interessant studiemateriaal en vooral bijzonder vanwege de prachtige staat waarin dit materiaal verkeert. De veiling van de tabakscollectie van de British American Tobacco Company in Londen leverde drie bijzonder vroege tabakspijpen van porselein op, samen met een prachtige cassette met een paar snuifpotten van zeldzaam Frans porselein. Gedurende het jaar 2023 deden we ook enkele losse vondsten. Een porseleinen pijp met een ketel in de vorm van een laars aan de hiel gehouden door een mensenhand is daarvan een mooi voorbeeld. Een zeldzaamheid uit de nieuwste tijd is de aluminium systeempijp met een ketel uit een maiskolf gefreesd. Op het gebied van de tabakscuriosa konden enkele gegraveerde messing dozen worden aangekocht waaronder één van groot formaat met voorstelling van de Oranjeboom, uitgebreid voorzien van politiek getinte teksten. Aantrekkelijk zijn ook twee zilveren tondeldozen.
In 2023 werd de collectie van het museum uitgebreid met 655 objecten (in 2022 514). Daarvan behoren 280 voorwerpen tot de collectie stoppers. In de categorie A-status werden 7 voorwerpen verworven, de categorie B is met 44 exemplaren vertegenwoordigd. In 2022 lagen deze aantallen op 2 en 12 stuks. Toch blijft de kwalitatieve groei achter op de wens.
In het jaar 2023 nam het aantal geregistreerde museumvoorwerpen in de collectiedatabase toe van 38.243 naar 39.148 voorwerpen. Die toename is als gebruikelijk groter dan het aantal aanwinsten omdat gedurende het jaar ook inschrijvingen uit de bestaande deelcollectie vignetten plaatsvinden. Van onze museumcollectie staan 36.794 stuks op de online database. Voor het eerst sinds jaren lukte het niet alle aanwinsten per 1 januari 2024 in de database te hebben opgenomen. Begin van het nieuwe jaar wordt die achterstand ingelopen.
Beheer collectie en museumpand
Het beheer van de collectie blijft aandacht vragen. In 2023 is dat voornamelijk preventief tegen risico’s van vocht en luchtaanslag. Met regelmaat vinden controles daarop plaats, zeker daar waar de relatieve luchtvochtigheid te hoog is. Het meest tijdrovend was het bestrijden van vocht in de museumwinkel en wel achter de winkelkasten, waar zich vocht ophoopt door gebrek aan luchtcirculatie. Dergelijke controles vinden door het jaar heen plaats, zijn vragen een tijdsinvestering van circa 30 uur op jaarbasis.
Wat betreft bruikleenaanvragen gebeurde er weinig in 2023. Het blijkt dat veel musea hun expositieprogramma hebben afgeslankt.
Het museumpand is in goede staat. Naast enig klein onderhoud waren geen serieuze ingrepen noodzakelijk. Wel kreeg het houtwerk in de gevel een tussentijdse onderhoudsbeurt.
Digitalisering
Omdat veel tijd aan publicaties is besteed, bleef de aandacht voor de website beperkt tot kleine aanvullingen en verbeteringen. Vanzelfsprekend werden nieuwe foto’s van aanwinsten en andere uitbreidingen ingevoerd. In 2023 zijn bijna 5.000 unieke objectfoto’s op het web gebracht. De teller voor de unieke online-objectfoto’s nam vanaf 31 december 2022 van 183.228 naar 188.212 toe, een groter resultaat dan een jaar eerder. De presentatie van onze museumobjecten groeide van 35.909 naar 36.794 objecten.
Vooruitlopend op een nieuwe presentatie van onze bibliotheek op het web zijn dit jaar twee weken besteed aan het hernummeren en opnieuw bewerken van de bibliotheekkaften.
Aan de website www.pipeportal.eu is geen uitbreidingen meer gedaan nadat vorig jaar de bijzondere pijpencollectie van Musée Sandelin uit Saint-Omer is toegevoegd.
Onderzoek en publicaties
Opnieuw stond dit jaar het handboek over de Nederlandse kleipijp centraal. In 2022 was de lay-out gemaakt, dit jaar zijn 26 werkweken besteed aan het plaatsen van puntjes op de I, naast drie weken fotowerk.
In 2023 werden verder drie artikelen gerealiseerd, verspreid over zes werkweken. Een uitgebreide inventarisatie van de betaalpenning verscheen in april op het web. Veruit het omvangrijkst is een inleidend artikel over de pijpenstopper naar aanleiding van de gemelde aankoop dit jaar. Dit artikel kon nog voor kerst op onze website geplaatst worden.
Daarnaast was er het kleine schrijfwerk zoals aanvullende opmerkingen in de collectiedatabase en voortgang van de geliefde serie Object van de maand op onze website.
Bezoekfunctie
De stijgende lijn in bezoekersaantal zet heel langzaam door. Het jaar 2023 telde 1800 bezoekers, ter vergelijking de bezoekcijfers van 2022: 1400 en 2021: 350. Helaas volgen wij niet de trend van de gemiddelde Nederlandse musea waar het bezoek weer het niveau heeft van recordjaar 2019. Deze gunstige algemene cijfers zijn vooral gebaseerd op de Museumkaart-houder, terwijl wij voor 95% buitenlands bezoek ontvangen.
Helaas is het systeem van Google Analytics uitgeschakeld, waardoor we geen betrouwbare cijfers van online bezoek hebben.
Voor Museumnacht 2023 op 4 november hebben we het publiek laten ervaren wat tabak is. De zaal was gedompeld in tabaksgeur door een enorme berg ongesneden tabaksbladeren waarmee de vergadertafel gevuld was. Dit leverde hilarische reacties en leuke gesprekken op. Met een bezoekersaantal van 430 was dit opnieuw een geslaagde openstelling.
Onze wisselvitrine presenteerde viermaal een fraaie aanwinst of exceptioneel stuk uit de collectie, tot genoegen van de bezoekers.
Een afvaardiging van het Sigarenmakerijmuseum Valkenswaard bezocht het museum voor een bespreking met Prof. Gerard Rooijakkers die zich hard maakt voor de volkscultuur van Nederland.
Publiciteit en activiteiten
Een belangrijk publiciteitsmedium is onze website www.pipemuseum.nl. Hier wordt de rubriek nieuwsberichten voortdurend uitgebreid. Het aantal items in 2023 is vrij gelijk aan het vorige jaar en ligt op ruim 30.
De vragen over objecten die mensen zelf hebben blijft aanhouden, onze mailbox raakt elke week bijna bedolven. We proberen zoveel mogelijk vragen te beantwoorden, vaak door de vraagsteller in het museum uit te nodigen. Schriftelijk beantwoorden neemt simpelweg te veel tijd, maar mondeling willen we graag toelichting geven. Een toenemend aantal mails gaat over oud rookgerei dat gevonden wordt bij het opruimen van het huis van opa of vader. Hoewel de waarde doorgaans nihil is, kiezen veel mensen ervoor het aan het museum te doneren. Heel incidenteel treffen we een aardig object voor de collectie aan, het merendeel gaat - met instemming van de donor - door naar de museumwinkel.
Het tijdschrift Panorama besteedde in nummer 31 van 2023 in een prachtig geïllustreerd artikel aandacht aan ons museum onder de titel “Passie voor de Pijp”.
De staf bezocht op 30 april Jan Anderson, de stichter van het Streekmuseum in Vlaardingen. Jan zelf, inmiddels 87 jaar oud, gaf ons een rondleiding door zijn depot, waar we de recent geïnventariseerde deelcollectie tabacologie van dat museum konden bekijken. Op 9 juni waren we weer in Vlaardingen voor symposium Doornroosje: Ordelijk vergeten. Het Streekmuseum zal na het overlijden van Jan Anderson niet open kunnen blijven. In plaats daarvan wordt alles opgeslagen zonder verdere aanpassingen als speciale klimatisering. De Rijksdienst Cultureel Erfgoed monitort gedurende dertig jaar hoe de collectie zich in die omstandigheden houdt.