Vercingetorix, a Gallic hero depicted in meerschaum

Wie jarenlang naar meerschuim kijkt, kan constateren dat bij portretpijpen bepaalde voorstellingen terugkomen. Dat geldt voor elegante damesbustes, maar ook voor andere uitbeeldingen zoals mannen met tulbanden of zoeaven met of zonder baard. Veel van deze uitbeeldingen zijn types, populaire hoofden die niet een specifieke persoon verbeelden, maar gewoon een aantrekkelijke voorstelling zijn, elegant, exotisch of heroïsch. Soms blijkt het toch een uitbeelding die teruggrijpt op een historische figuur die een bepaalde periode in aanzien stond. Een voorbeeld daarvan is een stoere mannenkop die vaak wordt aangeduid als Viking of gewoon onbenoemd blijft. De opvallende portretkop heeft een vastberaden blik, grote snor met een helm op het hoofd. Zo oogt hij als een heroïsche strijder. Met dit artikel wordt die persoon geïdentificeerd en nader geduid.

De uitgebeelde toont zich doorgaans als een flamboyante, karaktervolle strijder met zijn indrukwekkende snor met lange afhangende punten. Wanneer het borstbeeld is uitgewerkt zien we een tuniek of harnas. Op het hoofd draagt hij een helm met kam, aan de zijkanten is de helm voorzien van twee vleugels, gemonteerd met een gewerkte knop. Vaak hangt aan deze knop een stukje plaatharnas bij wijze van oor- of halsbeschermer. Na wat speurwerk blijkt het om een historische persoon te gaan: Vercingetorix (82-46 voor Christus), een Gallische koning uit Auvergne die aan het hoofd stond van de opstand van de Galliërs tegen de Romeinen. Dat vond plaats in de jaren 53 en 52 voor Christus. Deze historische figuur kreeg echter niet eerder dan in de negentiende eeuw bekendheid. Zo kwamen talloze uitbeeldingen tot stand, waaronder artistiek gesneden tabakspijpen die hier in het licht van de tijd beschreven worden.

De held in de geschiedschrijving

De Romeinse veldheer Julius Caesar beschrijft de Gallische koning Vercingetorix in zijn werk De bello Gallico (afb. 1). In 58 voor Christus trekt Caesar over de Alpen om Gallië te veroveren. Ruim een jaar lang worden de oprukkende Romeinse legioenen tegengehouden door een opstand onder aanvoering van koning Vercingetorix die een aantal Gallische stammen heeft weten te verenigen. Na een lange strijd moet Vercingetorix zich echter overgeven (afb. 2). Die overgave was in zoverre een edelmoedige daad, dat hij zo een groot aantal van zijn mannen spaarde. Vervolgens wordt hij mee naar Rome gevoerd en gevangen gezet. Na jaren opsluiting wordt Vercingetorix in 46 voor Christus in een triomftocht door de straten van Rome geleid als symbool voor de Romeinse overwinning. Kort daarna wordt hij ter dood gebracht.

Al snel verdwijnt de held uit het collectieve geheugen, bijna voorgoed. Zijn herontdekking vindt pas in de negentiende eeuw plaats. Vermoedelijk is dat naar aanleiding van de publicatie van Amédée Thierry in 1828 met zijn L’Histoire des Gaulois depuis les temps les plus reculés (De geschiedenis van de Galliërs vanaf de vroegste tijden). In dit werk wordt koning Vercingetorix voorgesteld als de eerste die de stammen op Frans grondgebied wist te verenigen en vooral als de heldhaftige verdediger van de onafhankelijkheid van Gallië. Daarmee wordt hij voor de Fransen tot ultieme held verheven. Vanaf dat moment is dat thema door andere schrijvers maar ook door verschillende beeldende kunstenaars opgepakt. We zien zowel schilderijen als sculpturen met de uitbeelding van Vercingetorix als dappere strijder.

De definitieve herwaardering van Vercingetorix volgt echter onder het bewind van keizer Napoleon III. In die tijd wilde men het keizerlijke gezag een fundament geven door vergelijkingen met gebeurtenissen eerder in de geschiedenis. Historici beschouwden de Galliërs als de voorouders van de Fransen en hun heldendaden prikkelden het nationalistische gevoel. De keizer zelf, die als amateur geschiedbeoefenaar een passie had voor het Franse verleden, schreef het boek Histoire de Jules César (1865–1866). Daarin hemelt hij Vercingetorix op als meest uitgesproken strijder voor de Franse vrijheid. In 1866 komt er zelfs een standbeeld voor hem op de plaats van zijn grootste overwinning op de Romeinen in juni van het jaar 52 (afb. 3). Die strijd staat bekend als de Bataille de Gergovie, een plaats vlak onder Clermont-Ferrand. Uitgebreide opgravingen gingen aan de oprichting van dat standbeeld vooraf.

Niet veel later, Napoleon III is inmiddels in de zoveelste revolutie afgezet, komt onze held wéér in beeld. Het is tijdens de Derde Republiek (1870-1940) dat Vercingetorix hèt symbool wordt van wat voor veel Fransen essentieel is, namelijk het heroïsche verzet tegen indringers. Door het vaderlandslievende gevoel van de Fransen te versterken, rekende men af men het wraakgevoel na de nederlaag van de Frans-Duitse oorlog tegen het door vereniging machtig geworden Duitsland. Het slagveld bij Sedan, waar Frankrijk in 1871 werd verslagen, werd vergeleken met de omsingeling van Alesia in de oudheid. Daarbij stond Caesar model voor de Pruisische opperbevelhebber Moltke. Uiteindelijk moest Frankrijk in 1871, net als Gallië rond het jaar nul zwichten voor de overwinnaar. Echter, uit de nederlaag van Vercingetorix putten de Fransen vooral moed. De Gallische koning mocht dan verloren hebben, hij had tenminste eervol en moedig gestreden en zo werd Vercingetorix een heuse martelaar. Frankrijk had weliswaar de Frans-Duitse oorlog verloren en zelfs grondgebied afgestaan, maar net als in 52 voor Christus had het land door haar moedige strijd de nederlaag met eer gedragen.

Het beeld van de Gallische koning die in opstand komt wordt het nationale symbool tegen indringers (afb. 4). Zo komt de afbeelding voor op ontelbare gedrukte centsprenten die de roem van deze held uit lang vervlogen tijden propageren. Zelfs in veel schoolboeken werd het verhaal verteld en met een illustratie benadrukt (afb. 5). Zo wordt Vercingetorix van een vergeten veldheer tot een nationaal symbool voor Frankrijk en hij zou dat meer dan een eeuw blijven.

Portretpijpen van Vercingetorix als bijzondere uiting

Het is onbekend hoe koning Vercingetorix er uit zag, maar in de negentiende eeuw wordt hij vele malen afgebeeld. Daarbij zien we een opvallend grote eenheid. Wat deze portretten gemeen hebben is een krijgshaftige strijder met een gladgeschoren gelaat met grote, overtuigende snor die vaak asymmetrisch lijkt alsof de strijder altijd in een straffe wind stond. Verder zijn er de wapenrok of althans het borststuk daarvan en de gevleugelde helm.

De bekende pijpenontwerper en pijpensnijder Jean Perron maakte rond 1870 een ontwerp voor een portretpijp van Vercingetorix (afb. 6). De bovengenoemde elementen zijn daar aanwezig: de lange snor, de rand van de harnas en de helm met vleugels met centraal op de helm een gestileerde vogelkop. Eigen aan deze uitbeelding zijn de vlechten bij de slapen waarmee Perron naar de Gallische herkomst verwijst, tegenover de kenmerkende kortharige koppen van de Romeinen. Eerder was dat al eens door schilders en beeldhouwers zo weergegeven. Helaas zijn voorbeelden van de pijp van Perron tot op heden niet teruggevonden. Dat is niet verwonderlijk omdat de voorstelling subtiel is en voor een brede klantenkring dus niet zo herkenbaar. Bovendien werkte Perron voor de chicste Franse pijpenfabriek, niet iedereen kon zich van dat bedrijf een pijp permitteren.

Pijpen van Vercingetorix die wel bewaard zijn volgen een vast concept dat minder subtiel en meer expliciet is. Dan zien we het borstbeeld met een smalle borstrand waarop soms een ramskop is toegevoegd. De helm vertoont ook een duidelijke grootste gemene deler, met de reeds genoemde bescheiden kam en aan weerszijden een knop waaraan een vleugel, doorgaans voorzien van de reeds genoemde oor- of halsbeschermer aan de onderzijde. Drie tabakspijpen volgen dit concept maar zijn in detail verschillend. Dat onderscheid komt voort uit de vaardigheid van de snijder en de willekeurige, vaak persoonlijke behoefde iets van het snijvoorbeeld af te wijken. Dat kan ook komen door de vorm van het gebruikte stuk ruwe meerschuim die het uitwerken van een detail stimuleerde of door materiaalgebrek juist inperkte. Hoezeer gelijk ook, er is geen reden aan te nemen dat de drie pijpen uit dezelfde werkplaats stammen noch dat de datering overeenstemt.

Twee exemplaren vertonen een extreem grote overeenkomst (afb. 7, 8) al zijn zij toch snijders eigen. De stand van het iets naar links gekeerde hoofd en de omvang van het borstbeeld zijn gelijk, zelfs inclusief de verwaaide snor. Het specifieke uit zich in de uitwerking van de details. Bij de een zijn de lokken van het haar wat korter, vooral op het voorhoofd. De helm is bij beiden zonder vizier weergegeven, maar wel met een kam en smalle nekplaat, elementen die steeds iets anders zijn uitgewerkt maar op hetzelfde prototype terugvoeren. Aan de voorzijde van het borstbeeld is een ramskop weergegeven met de gekrulde horens achter de halsband van de wapenrustig. Bij één exemplaar is daar de zogenaamde double cire techniek toegepast, waardoor dit detail tijdens het roken niet kleurt en zich helder aftekent tegen de donker wordende tabakspijp. Het snijwerk op zich is zeer vakbekwaam en artistiek aantrekkelijk, al is zeker van seriewerk sprake.

Het derde voorbeeld (afb. 9) laat onmiskenbaar dezelfde persoon zien, maar is anders uitgewerkt. Zo waait de zeer lange snorpunt van links volledig naar rechts, heeft de helm een opstaande rand gekregen terwijl de vergrote vleugelpunten elkaar raken. Het borstbeeld is bescheidener met een onopvallende ramskop aan de voorzijde. Misschien is het eindresultaat iets minder flamboyant maar dat is vooral een kwestie van smaak. Het gegeven dat het etui van deze derde pijp een goudrand aan de voorzijde heeft wijst erop dat het object indertijd tot de beste kwaliteit gerekend werd. Zo’n goudbies was daarvoor een kenmerk.

De vierde Vercingetorix pijp is veruit de mooiste schepping. Zij volgt hetzelfde concept, zij het dat deze pijpenkop met drie centimeter meer hoogte beduidend indrukwekkender is (afb. 10). Het portret is bovendien flamboyanter uitgevoerd, terwijl de steel juist rank en elegant is. Bij deze pijpenkop zijn de onderdelen die de voorstelling bepalen sterker afzonderlijk neergezet waardoor er meer aandacht voor het heroïsche voorkomen van Vercingetorix ontstaat. Opnieuw zijn enkele details anders geïnterpreteerd. Zo vervangt een opstaande kraag het harnas, de boordpunten worden benadrukt door de dubbele was techniek. Onder de kraag draagt hij een mantel van berenvel, zodat hij met zijn wilde haren een woeste aanblik krijgt. De vleugels op de helm daarentegen zijn nogal bescheiden maar laten de bolling van het hoofddeksel prachtig uitkomen. In het etui vinden we een signatuur in goud, bestaande uit een engeltje met rokend pijpje en lint met opschrift "J.F. PARIS". Dit merk refereert aan de meerschuimfabrikant en verkoper J. Foegly uit Parijs. Deze firma was tussen 1870 en 1880 onderdeel van Maison Litchblaw in Wenen, een huis dat van 1870 tot 1931 bestaan heeft. Of deze pijp in Wenen gemaakt is of in Parijs is niet duidelijk. In die jaren was de Parijse meerschuimsnijderij in artistiek opzicht misschien wel hoogstaander dan in de bakermat Wenen. Dat artistieke kunnen wordt door deze pijp duidelijk getoond. Let op de expliciete wijze waarop de haren en snor gesneden zijn ten opzichte van het strakke gelaat van een man in de kracht van zijn leven. Met de royale ketel en de betrekkelijk dunne langere steel zocht de maker de breukgrens op zodat het een wonder is dat deze fragiele pijp de tijd ongeschonden doorstond.

Een vijfde product staat lijnrecht tegenover de pijp van Foegly. Het is een sterk symmetrisch uitgewerkt borstbeeld van Vercingetorix zonder wilde wapperende haren, eigenlijk een te ingehouden voorstelling voor het thema (afb. 11). Onverwacht aan deze pijp die laat aandoet maar getuige het etui toch betrekkelijk vroeg moet zijn is dat de helm afschroefbaar is en daar een extra ruimte biedt waar de rook haar vocht kan afstaan. Het is een werkwijze die soms bij portretpijpen voorkomt. Fabricagetechnisch kan een stuk meerschuim met zo’n opzetstuk aanzienlijk vergroot worden ofwel van twee kleine brokken meerschuim kan één grotere pijp gemaakt worden. Daarnaast vraagt die aanpak wel veel vakmanschap: het draaien van de schroeftap en het goed sluitend maken van de twee onderdelen is een lastig karwei dat grote vaardigheid vergt. De las blijft in eerste instantie verborgen. Het is nog onduidelijk wat dit systeem met de kleuring van het meerschuim doet. Bij deze pijp is vooral de uitdrukking van de voorgestelde mager. Er is geen sprake van een heroïsche strijder maar van een oudere man met een wat karakterloos dikkig gezicht zonder veel expressie, of het moet de uitdrukking van vermoeidheid zijn. Zelfs de kenmerkende wapperende snoreinden zijn hier futloze naar beneden hangende punten geworden. Zo moeten we de uitbeelding van deze Vercingetorix misschien vooral als type voor de Galliër, als karakter en dus niet als heroïsche strijder zien.

Het is opmerkelijk dat deze vijf meerschuim pijpen zo sterk overeenstemmen maar toch ook interessante detailverschillen laten zien. We mogen er van uitgaan dat deze objecten in de jaren 1870 en vooral 1880 verkrijgbaar waren. Het was de tijd waarin Vercingetorix als mascotte voor het moedige en strijdlustige gedrag van de Franse natie werd gezien. Daarna schijnt die uitbeelding onder rokers van meerschuim pijpen minder aandacht te krijgen. Was de rol van deze held toch niet zo overtuigend dat zij langere tijd stand hield? Of was de vergelijking te academisch van aard? Frankrijk probeerde de Frans-Duitse oorlog te vergeten en het verlies van de Elzas te accepteren. Mogelijk zakte daardoor de aandacht voor het thema van de voorstelling en werd de pijp sterker een conceptueel artikel met een algemene heroïsche uitstraling. Gelijktijdig verschoof de klandizie voor het meerschuim naar meer burgerlijke kringen die minder ontwikkelingsniveau hadden met een geringere behoefte om de voorstellingen in de pijpenkoppen te interpreteerden.

Een ander concept maar eveneens in een stoere stijl laat het type Vercingetorix zien, nu met baard (afb. 12). Er wordt wel beweerd dat die wijze van weergeven verwijst naar zijn jarenlange gevangenschap in een Romeinse kerker en dat hij is uitgebeeld net voor zijn mars door Rome. Iconografisch is de weergave correct, op de helm ontbreken de vleugels niet inclusief het stukje harnas als nekbescherming. Twee factoren halen de toeschrijving aan Vercingetorix echter onderuit. Ten eerste is het afbeelden van een oudere Vercingetorix met helm niet logisch. Zijn tocht door Rome was bedoeld als vernedering, hij zal toen zeker niet zijn gallische strijdershelm gedragen mogen hebben. Bovendien sluit de afbeelding van de draak op de helm niet aan bij de traditie. Hier wordt dus niet de persoon Vercingetorix afgebeeld, maar het is de allegorie van de militaire dapperheid en onverschrokkenheid in het algemeen. Daarvoor staat de draak symbool en dat motief zien we vaker op uitbeeldingen van soortgelijke strekking.

In vergelijk met de hiervoor besproken portretpijpen is deze semi-Vercingetorix pijp massief van uitvoering, een keuze van de fabrikant om voor een ander aanzien te kiezen. Het etuimerk is kenmerkend voor de tijd. Hier refereert de firmanaam niet aan een specifieke persoon maar duidt men met de naam Au Bosporus op een exotisch product, zij het dan verkocht vanuit een Parijse winkel. De toevoeging van verkregen medailles op grote tentoonstellingen is tijdseigen en moet de kwaliteit van het product onderstrepen. Dergelijke opschriften komen we tot aan de Eerste Wereldoorlog tegen.

Vercingetorix in andere materialen

We hebben gezien dat koning Vercingetorix in de negentiende eeuw mascotte werd voor de Franse natie. Die gedachte ontstond al rond 1830. Zij werd gestimuleerd door keizer Napoleon III en diens aanhang die dit verhaal tot een onderdeel in hun politieke propaganda maakten. Geleidelijk moet de aandacht voor Vercingetorix bij de beter ontwikkelde roker die meerschuim prefereerde zijn weggeëbd. De voorstelling bleef weliswaar in productie maar veranderde details maken de verwijzing wat dubieus. De gebaarde persoon met draak (afb. 12) is daarvan een mooi voorbeeld. Nadat een baard is toegevoegd zien we ook andere elementen verschijnen waarmee ongemerkt op andere personen geduid wordt. Zo wordt bijvoorbeeld Lohengrin de zwanenridder uitgebeeld met een sterk vergelijkbaar portret, maar nu met een zwaan op de helm. Deze hoofdpersoon uit de Wagner-opera is vanzelfsprekend op de Duitse markt gericht. Duidelijk is dat kleine veranderingen grote verwarring kunnen zaaien.

De uitbeelding van Vercingetorix ofwel het portret van de Galliër vond ook bij makers van pijpen van andere materialen navolging. Toch was de intentie daar duidelijk minder academisch. In de Franse plaats Saint-Claude ontstonden in de jaren vanaf 1880 portretpijpen met het borstbeeld van Vercingetorix (afb. 13). Het gaat om een volledig symmetrische uitvoering, inclusief de snor. Die symmetrie is verklaarbaar vanuit de semi-machinale productiewijze in een sculpteermachine. Zelfs na het afwerken met de hand wordt niet een echt sprekend portret verkregen. Oorspronkelijk zijn deze houten portretpijpen voor de Franse roker bedacht maar al gauw is dit model ook als exportartikel naar de Verenigde Staten verscheept. Daar werd de voorstelling al snel herdoopt tot Viking en verschoof de associatie van Frans naar Scandinavisch. De Viking was al langer een dankbaar onderwerp van de romantici geweest. Omdat er weinig bekend was over de Vikingen werden bronnen uit de oudheid als voorbeeld gebruikt, vele eeuwen vroeger dan de Noormannen zelf. In die tijd kreeg de Viking geleidelijk zijn gehoornde helm als variant op de vleugelhelm. Overigens was het in de pijpennijverheid maar ook bij andere kunstnijverheidsbranches gebruikelijk om look-a-likes onder een gewijzigde naam te verkopen om zo hernieuwde verkoopkansen te verkrijgen. De Amerikaanse belangstelling voor de Vikingen kwam de Franse fabrikant dus zeer gelegen.

Bij gebrek aan inzicht nam men het niet zo nauw met de symbolen. Zoals vermeld schreef Julius Caesar over de Gallische en vele andere Keltische stammen, zij het dat hun uiterlijk summier behandeld werd. Eerder al vermeldt de Griekse historicus Plutarchus dat de Germaanse stammen de strijd aangingen met allerlei versiersels op hun helmen. Volgens hem waren dat niet alleen vleugels, maar ook hoorns en geweien. Archeologische vondsten uit Duitsland en Scandinavië bevestigen dit, maar de meest recente vondsten dateren uit de 7e eeuw, ruim een eeuw voordat de Vikingen de Europese kusten bevoeren en dat is ruim zevenhonderd jaar na de dood van Vercingetorix. Kortom, men plakte de spaarzame gegevens uit verschillende culturen aan elkaar, het ging eerder om een treffende uitbeelding dan om een iconografische of historische juistheid.

Wanneer de interesse voor Vercingetorix als Gallische held op zijn hoogtepunt is, lanceert de Franse pijpenfabriek Gambier onder modelnummer 1289 een steelpijp met de naam fantaisie guerrier-franc (afb. 14). Uitgebeeld is een Gallische strijder in de stijl van Vercingetorix maar dan veralgemeniseerd en zelfs aangeduid als Frankisch. Daarmee past dat product bij de doelgroep, de eenvoudige roker die voor een voordelige prijs een aansprekelijk product zocht om zijn interesse in wat speelde te tonen. De adoratie van Vercingetorix heeft plaatsgemaakt voor een algemeen vaderlands gevoel uitgedrukt in het hoofd van een historisch type.

Kort na het jaar 1900 zal Gambier nog een keer terugkomen met een portretkopje van een Galliër. Nu is het voorbeeld sterker op het borstbeeld van Vercingetorix gebaseerd, maar opnieuw weer veralgemeniseerd. Bij deze schepping, bekend onder modelnummer 2035 met als naam tête gaulois petite, ontbreekt het heroïsche aspect van de meerschuim pijpen wederom en is de voorgestelde een wat ijle figuur geworden (afb. 15). Dat wordt benadrukt niet alleen door het kleine formaat, maar ook door de starre symmetrische uitwerking van de voorstelling. Overigens duidt de naam van de pijp met Gaulois niet op de oorspronkelijke Gallische held en martelaar, maar opnieuw op een algemeen historisch type. Het lijkt erop dat de oorspronkelijke uitbeelding van Vercingetorix dan vergeten is en er nu nog slechts sprake is van een verwijzing naar de Galliër als oudste bewoner van Frankrijk en dus de basis van de Franse natie. Dat thema blijft onder de eenvoudige rokers geliefd.

Met de voorbeelden van bruyère en klei blijkt wel dat het om eenvoudig seriegoed tot massawerk gaat. Dat materiaal staat schril tegenover de met zorg gemaakte handgesneden portretkoppen van meerschuim van veel groter formaat. Interessant ook dat het meerschuim bestemd is voor de rijkere roker die belezen is en de academische, historische achtergrond kent en begrijpt. Bruyèrehout is voor de middenklasse roker terwijl klei voor een veel bredere groep consumenten betaalbaar is. De drie materiaalsoorten kennen dus ieder hun eigen doelgroep en wanneer het materiaal eenvoudiger wordt, veralgemeniseert ook de boodschap die in de pijp besloten ligt. Kortgezegd van Vercingetorix tot Galliër.

Vergelijkbare helden uitgebeeld

Ten tijde van de veroveringen van Gallië door Julius Caesar werd er ook elders verzet geboden. Zo bijvoorbeeld door koning Ambiorix die aan het hoofd van de Gallische Eburonen stond. Hun grondgebied lag tussen de Maas en de Rijn met inbegrip van Kempen, de provincie Luik en de beide Limburgen, maar ook in Duitsland langs de Roer. Die geschiedenis staat eveneens in Caesars meergenoemde De bello Gallico beschreven. Ook Ambiorix wordt tot in de negentiende eeuw vergeten.

Toen België in 1830 onafhankelijk werd, besloot de Belgische regering in het verleden te spitten naar historische figuren die als nationale helden konden dienen. Zo werd Ambiorix herontdekt en vanwege zijn verzet tegen de Romeinen vanaf dat moment tot een mythische Belgische held verheven. De dichter Joannes Nolet de Brauwere van Steeland publiceerde in 1841 een lyrisch epos opgedragen aan deze Ambiorix. Vanaf dat moment kreeg Ambiorix steeds hernieuwde aandacht. In september 1866 kreeg hij zijn standbeeld op de Grote Markt van Tongeren en daarmee werd Ambiorix de noordelijke equivalent van Vercingetorix (afb. 16). De verwijzing van Julius Caesar in zijn manuscript naar Atuatuca Tungrorum, voedde de keuze van de stad Tongeren als plaats voor het standbeeld. Interessant genoeg vertoont het beeld in Tongeren grote overeenkomst met de voorstellingen op de hier besproken pijpen, met als voornaamste kenmerk de helm met vleugels, maar vooral ook de bekende lange snor die verwaait in de wind. Het kan niet anders dan dat de kunstenaar zich op Franse voorbeelden van Vercingetorix baseerde, niet verwonderlijk overigens want de beeldhouwer was zelf Fransman.

Niet onmogelijk dat ook Ambiorix als meerschuim pijp gemaakt is. De appreciatie voor meerschuim was in België vrijwel even sterk als in Frankrijk. Wanneer het ontwerp voor die pijpen terugvoert op het standbeeld van Tongeren, dan is het resultaat niet te onderscheiden van de Franse Vercingetorix pijpen. Gebrek aan kennis waar het meerschuim gesneden is maakt het hier dus onmogelijk deze gedachte te bewijzen. Het snijdt wel het punt aan dat de klant in de voorstelling kon zien wat hij of zij wenste en die kan dus sterk afwijken van de oorspronkelijk bedoelde uitbeelding. In dit geval is de extreme gelijkenis van het standbeeld in Tongeren waar de ene held in de gedaante van de andere held is weergegeven voor de pijpenverkoop een positief gegeven om omzet te creëren.

Ook later in de twintigste eeuw raakt de voorstelling van Vercingetorix niet in de vergetelheid. Twee markante voorbeelden om dat te illustreren. Als eerste is dat zijn Gallische helm die aan de zijkant van kleine vleugels is voorzien. Die helm werd vanaf het midden van de negentiende eeuw door Franse kunstenaars als een typisch voorbeeld van de Gallische - lees Franse - identiteit gezien. De helm komt voor op postzegels en is zelfs op onderscheidingen afgebeeld. Tot op de huidige dag is juist deze helm heel toepasselijk het beeldmerk van de Gauloise sigaretten (afb. 17).

Een tweede voorbeeld is de uitgave van Asterix de Galliër als album in 1961 die de aandacht voor Vercingetorix hernieuwt. In dit eerste stripboek uit de Asterix-reeks wordt al aan Vercingetorix gerefereerd met de openingszin: Nous sommes en 50 avant Jésus-Christ, après la défaite de Vercingétorix. Toute la Gaule est occupée par les Romains... Toute? Non ! Un village peuplé d'irréductibles Gaulois résiste encore et toujours à l'envahisseur. In de Nederlandse vertaling is de naam van onze held helaas gesneuveld: Zo'n 2000 jaar geleden was heel Gallië bezet door de soldaten van Caesar, de Romeinse veldheer. Héél Gallië? Nee, een kleine nederzetting bleef moedig weerstand bieden aan de overweldigers…..
Overigens draagt ook Asterix de vleugelhelm! Deze helmvorm berust op fantasie en heeft geen relatie met de Galliërs of Kelten. Zij komt ook voor bij bepaalde Romeinse goden zoals bij Mercurius, Perseus en Jason, de laatste soms ook met een bokkenvel.

Interessant is het nog in te gaan op de relatie tussen de schilderkunst en de beeldhouwkunst enerzijds en de kunstnijverheid anderzijds. Speurend in boeken met sculpturen blijkt dat er vanaf 1860 meerdere beelden in de salons in Parijs gepresenteerd werden die de Galliër als type neerzetten. In de huidige standaardwerken over beeldhouwkunst komen deze beelden nauwelijks meer voor. Indertijd lieten de beeldhouwers kleine kopieën gieten van hun werk voor de verkoop aan de burgerlijke klasse. Het gaat om formaten van vijftien tot ruim dertig centimeter hoog, die soms in honderden of zelfs duizenden exemplaren werden afgegoten. Zo kwam de hogere kunst als afgietsel in vele huishoudens terecht, met indirect hun associatie, de ene keer puur romantisch, dan weer nationalistisch zoals met deze strijder voor het vrije Frankrijk. In diezelfde sfeer moeten we de kunstnijverheidsvoorwerpen als de pijp zien, nogmaals gekopieerd, in nog kleiner formaat, soms op een hoog artistiek niveau uitgevoerd voor de deftige roker, in andere gevallen als slap aftreksel van een oorspronkelijk welgevormd voorbeeld als massa-artikel. Omdat het om gebruiksvoorwerpen gaat, bleef ook daarvan maar een klein deel bewaard.

De beeldhouwkust slaat na Rodin nieuwe wegen in, met een modernisme dat voor de pijpensnijders totaal ongeschikt was of althans hun publiek geenszins aansprak. Voor kunstnijverheid is een eenvoudig maar sprekend realisme een eerste uitgangspunt. Herkenbaarheid in combinatie met vaste symbolen geven de betekenis aan het voorwerp. Bij Vercingetorix is dat de verwaaide snor en de helm met vleugels. Lohengrin wordt gekarakteriseerd als een gebaarde man met een zwaan op zijn helm. De verwijzing naar een algemene dappere strijder wordt met een draak op de helm benadrukt. Vaste elementen bepalen dus de voorstelling, de klant kan de uitbeelding desgewenst zelf interpreteren en benoemen. Het staat de roker dus vrij zelf de draai naar een eigen invulling te geven en de voorgestelde te hernoemen. Dat zal heel vaak gebeurd zijn. Zolang de consument genoten heeft van de karaktervolle uitbeelding op zijn pijp is het doel bereikt. Graag zouden wij meer willen weten over de verhalen die de trotse Nicotinisten van toen over hun rookgerei vertelden. Helaas, met de tabak zijn ook die verhalen in rook opgegaan, terwijl zelfs het merendeel van de pijpen na intensief gebruik verloren ging.

© Don Duco, Amsterdam Pipe Museum, 2021.

 

Afbeeldingen

1. Titelpagina en frontispice van Caesar's De bello Gallico. Venetië, 1783.
   Wikipedia
2. Vercingetorix werpt zijn wapens voor de voeten van Julius Caesar. Parijs, Lionel Royer, 1899.
   Le Puy-en-Velay (Auvergne), Musée Crozatier
3. Standbeeld van Vercingétorix op het strijdveld van Alésia. Parijs, Aimé Millet, 1865.
   Alise-Sainte-Reine (Bourgondië), Mont Auxois
4. Ruiterstandbeeld van Vercingetorix. Colmar, Frédéric Auguste Bartholdi, 1903.
   Clermont-Ferrand, place de Jaude.
5. Vercingetorix in het schoolboek Le Tour de la France par deux enfants (Rondgang door Frankrijk door twee kinderen), Parijs, G. Bruno, 1877.
   Wikipedia
6. Ontwerptekening voor een meerschuim tabakspijp voorstellend Vercingetorix. Parijs, Jean Perron, c. 1870.
   Amsterdam Pipe Museum APM 22.082
7. Tabakspijp van meerschuim voorstellend Vercingetorix met ramskop. Parijs, handelshuis Bosporus, 1880-1890.
   Amsterdam Pipe Museum APM 24.559
8. Tabakspijp van meerschuim voorstellend Vercingetorix met ramskop. Parijs, 1880-1890.
   Amsterdam Pipe Museum APM 24.557
9. Tabakspijp van meerschuim voorstellend Vercingetorix met ramskop. Parijs, 1880-1890.
   Amsterdam Pipe Museum APM 24.558

10. Tabakspijp van meerschuim voorstellend Vercingetorix. Parijs, J. Foegly, 1870-1890.
    Amsterdam Pipe Museum APM 24.556
11. Tabakspijp van meerschuim voorstellend Vercingetorix met schroefketel. 1880-1900.
    Amsterdam Pipe Museum APM 24.560
12. Tabakspijp van meerschuim voorstellend het type Vercingetorix met baard. Parijs, 1880-1890.
    Amsterdam Pipe Museum APM 24.554
13. Tabakspijp van bruyère voorstellend Vercingetorix. Saint-Claude, Lamberthod, New York, William Demuth (wederverkoper), 1880-1900.
    Amsterdam Pipe Museum APM 16.853
14. Tabakspijp van klei met hoofd van een Gallische strijder. Givet, firma J. Gambier, model 1289, 1870-1880.
    Amsterdam Pipe Museum APM 7.122
15. Tabakspijp van klei met hoofd van een Gallische strijder naar een portret van Vercingetorix. Givet, firma J. Gambier, model 2035, 1910-1920.
    Amsterdam Pipe Museum APM 9.867ab en APM 12.569
16. Standbeeld van Ambiorix. Tongeren, Jules Bertin, 1866.
    Tongeren, Grote markt
17. Sigarettenverpakking Gauloises caporal met Gallische helm. Frankrijk, 1970-1980.
    Amsterdam Pipe Museum APM 27.059