The whole Dam family

Een bekend product is de pijp met vijf staande figuurtjes op de steel en het opschrift THE WHOLE DAM FAMILY. Verzamelaars spreken dikwijls van familie-pijpje of Volendampijp. In hun gesprekken blijft de betekenis van deze pijpen steeds onbesproken en ook over de datering wordt geen uitspraak gedaan. Op beide aspecten wil ik in dit artikel nader ingaan.

De mode van de figuurpijpen met de decoratie in hoogreliëf op de steel komt voort uit de negentiende eeuwse Franse figurale traditie. De Franse pijpen bezitten een hoge artistieke kwaliteit. Bij het hier afgebeelde product is dit niet het geval, want deze pijp ontstond in een periode dat de Franse pijpenfabrieken in een ernstig verval waren geraakt. De vormgeving ervan werd door de Duitse pijpmakers verzorgd. Buiten Frankrijk bezat men echter aanmerkelijk minder artistieke vaardigheden. Dit verklaart de tamelijk stijve en fantasieloze decoratie op de pijp. In kunstzinnigheid - of beter gezegd met dezelfde gebreken op artistiek vlak - zijn vergelijkbare pijpen met sprookjes en heiligenscènes op de steel bekend. Deze producten ontstonden tegelijkertijd in dezelfde bedrijven in het Duitse Westerwaldgebied. Het familiepijpje, zoals wij de pijp in dit artikel zullen noemen, was speciaal voor de Engelse markt bestemd. Zij was nog meer geliefd dan de tegenhanger, het zogenaamde schoenpoetsertje. Beide modellen ontstonden waarschijnlijk aan het begin van deze eeuw. De populariteit neemt kort voor de Tweede Wereldoorlog af. Jaarlijks exporteerden de pijpmakerijen in het Westerwald vele tientallen grossen van deze modellen naar Engeland (afb. 1). Wanneer tijdens de Eerste Wereldoorlog Engeland de import van Duitse pijpen stopt, verovert de firma Goedewaagen uit Gouda zich een plaats op de markt. Deze firma kon dit realiseren doordat zij over veel contacten met Engelse handelshuizen beschikte. Tussen 1915 en 1920 is het familie­pijpje bij Goedewaagen in productie genomen (afb. 2). De pijp kreeg het modelnummer 694 mee. Kennelijk bestond er voor dit artikel een vaste afnemer, want de pijp vinden we nooit in het reclamemateriaal aangeprezen.

Tussen de Westerwaldpijpen en de Goedewaagen producten zijn verschillen op te merken. Het Duitse product is zwaarder van uitvoering, de ketel is een fractie lager en de wand is dikker. Ook de uitvoering van de figuurtjes is zwaarder dan bij de Goudse tegenhangers. De pijpekop is aan de bovenzijde glad afgesneden, dit in tegenstelling tot de Goudse producten die gebotterd zijn. Beide producten vertonen overeenkomsten in het gebrekkige modellé, maar wellicht hebben de grimmige karaktertrekken op de gezichten een betekenis. De vormmaker van Goedewaagen leverde in ieder geval beter graveerwerk dan bij dit product het geval is. Het steelopschrift THE WHOLE DAM FAMILY links op de steel vinden we op de pijpen uit beide landen. De Goudse producten hebben het opschrift HOLLAND op de achterzijde van de steel. Bij de Westerwaldpijpen lezen we slechts zelden MADE ABROAD. Dit laatste tekstje is natuurlijk weer speciaal op de Engelse markt gericht. Alleen de firma Goedewaagen merkte haar producten met een intaglio naamstempel waarop GOEDEWAAGEN GOUDA. Andere merktekens komen niet voor.

Familiepijpen zijn zowel van rode als van witte klei vervaardigd. Wel krijg ik de indruk dat de roodbakkende pijpen in Engeland meer populair waren. In de Engelse pijpennijverheid werden nauwelijks rode pijpen gemaakt, zodat deze kleur als uitzonderlijk gezien werd. Beschildering in twee of drie kleuren komt bij de oudere producten steeds voor. Van Goedewaagen zijn vroege maaksels bekend met een echte émail-beschildering, hetgeen voor die firma uitzonderlijk genoemd mag worden. Bovendien werden de familiepijpen gedurende een korte periode met een beschildering in onderglazuur geleverd. Deze exemplaren zijn thans uiterst zeldzaam.

De pijpvorm van het Goedewaagen exemplaar bleef bewaard (afb. 3). Het is een messing vorm van een extra zware uitvoering. De steel van de pijp moest tot op halve lengte van een zware kast voorzien worden, waarin de figuurtjes geperst worden. Deze kast is even hoog als de kop van de pijp. Vanaf de hoofddeksels van de figuurtjes lopen kanaaltjes naar de buitenranden van de vorm. Deze kleine openingen dienen voor de afvoer van de overtollige klei. Fabricage-technisch was het familiepijpje een arbeidsintensief product. Door de rolder moesten speciale verdikte rollen gemaakt worden. De kaster, die de pijp perste, moest zoveel kracht op de klei plaatsen, dat er voldoende druk op de steeldecoratie kwam te staan. Alleen bij veel druk werden de figuurtjes zonder scheuren gevormd. Vervolgens moest de tremster bij het afwerken de naden rondom de figuurtjes, inclusief de gaten ertussen, fatsoeneren. Vooral bij de Westerwaldpijpen laat zich de fabricagesnelheid in de onzorgvuldigheden herkennen.

Tot slot aandacht voor de onthullende betekenis van voorstelling en opschrift. Speculaties hierover gaan dat de afbeelding een gezin voorstelt, waarvan de vader alcoholist is. De gezinsleden, het hondje inclusief, proberen het vertrek van de vader naar de kroeg te verhinderen. Andere beweringen zeggen dat de pijp in Volendam verkocht werd en speciaal voor de Engelstalige toeristen van dit opschrift werd voorzien. Whole Dam zou bij uitspraak Volendam worden. Hoewel de pijp later mogelijk als souvenir in Volendam werd verkocht, moeten we de betekenis toch niet in die richting zoeken. De juiste verklaring zit inderdaad in de uitspraak van de tekst. Bij het benoemen van de familieleden zegt de Engelsman: "father Dam, mother Dam, sister Dam, brother Dam and the Dam dog". Door nu de laatste twee woorden samen te trekken, ontstaat de uitspraak "the Dam(ned) dog", een tamelijk onvriendelijke uitlating naar de hond dus. Hoewel het woordgrapje voor kinderen bedoeld is, komt de Dam family mogelijk uit de literatuur, de theaterwereld of anderszins. Het raadsel dat dus nog onopgelost blijft is, wat de herkomst van dit woordspelletje is.

In het Westerwaldgebied worden de familiepijpen voor het aanbreken van de Tweede Wereldoorlog uit de handel genomen. Hun vraag is dan tot het minimum teruggelopen. Ook bij Goedewaagen wordt de pijp na 1940 niet meer gemaakt. Wanneer in de jaren zestig de voorraden van dit model opgeruimd worden, verschijnen de familiepijpjes nog eenmaal in de winkels. Spoedig is de voorraad uitverkocht en het zijn het artikelen voor de antiekhandel geworden.

 

© Don Duco, Pijpenkabinet Leiden, 1984.

 

Afbeeldingen

1. Tabakspijp, zogenaamd familie-pijpje met figuren op de steel. Duitsland, Westerwald. 1900-1920.
   Leiden, collectie Pijpenkabinet Pk 8.040
2. Tabakspijp, zogenaamd familie-pijpje met figuren op de steel. Gouda, firma P. Goedewaagen & Zoon, model 694, 1914-1930.
   Leiden, collectie Pijpenkabinet Pk 6.650
3. Persvorm in messing voor een tabakspijp met figuren op de steel. Gouda, firma P. Goedewaagen & Zoon, model 694, 1914.
   Leiden, collectie Pijpenkabinet Pk 12.694