De wonderlijke wereld van de Franse kleipijp, beroemdheden als pijp

Lang voordat de bruyère pijp met z'n standaardmodellen als biljart, appel en Dublin populair werd, kende de kleipijp een heel wat grotere variatie in vormen. In de negentiende eeuw waren de Franse pijpenfabrieken beroemd in Europa om hun fantasierijk vormgegeven producten Maar dan wel in de stijl van de Directoire en Deuxième Empire: overdadig gedecoreerd, gesculpteerd en nog met email gekleurd.

Sober begin

Zoals de Fransen veel aan Napoleon te danken hebben, danken ze ook de pijpennijverheid aan hem. Om de nationale nijverheid te bevoordelen sloot Napoleon Bonaparte rond 1800 de grenzen voor buitenlandse goederen. Zo werd de geliefde Nederlandse kleipijp - of Goudse pijp - een verboden artikel. Al meer dan een eeuw werden de lange kleipijpen uit Nederland in Frankrijk ingevoerd. Het verwonderlijke daarbij is dat de pijpaarde, de grondstof voor de witte pijpen, juist vanuit Noord-Frankrijk en Zuid-Oost België naar Nederland werd gevoerd. Het was dus een logische stap om op de kleivelden in de Maasstreek een eigen, Franse pijpenindustrie te vestigen.

Het maken van de lange pijpen à la façon hollandaise ging de Fransen niet zo goed af. Het geheim van de ranke dunne stelen berust op een uitgekiend kleimengsel, samen met ervaring en vakmanschap. Maar de Franse fantasie ging wel veel verder dan de Hollandse nuchterheid, die een succesvol pijpenmodel een eeuw lang onveranderd kon laten. De ovale kop van de hollandaise werd speels versierd met reliëfdecoraties en schilderemail.

Doordat de pijpenkop door de vormgeving wat zwaarder werd, was de steel te breekbaar. Daar kwam de manchetpijp uit voort: een pijpenkop met een korte, dikke steel, verstevigd met een manchet waarin een steel van hout of riet geklemd kon worden.

De kop krijgt een gezicht

De manchetpijp betekende een ware doorbraak voor de Franse pijp. Beeldhouwers leefden hun fantasie uit in het maken van kleine sculptuurtjes: gezichten, dieren, vruchten enzovoorts. Daarvan werd in de pijpenmakerij een messing mal afgegoten, die als vorm diende om pijpen in te persen. De witte pijpaarde is zo fijn van structuur dat het reliëf van de vorm tot in de kleinste details wordt overgenomen. Om de driedimensionale vormgeving van de pijp uit de persvorm los te krijgen, moest deze mal in veel gevallen uit drie onderdelen bestaan, die kunstig in elkaar sluiten.

De romantische negentiende eeuwse rokers waren verzot op helden uit de geschiedenis en romanfiguren. Ridders en burchtvrouwen werden uitgebeeld in de pijpenkop. Ook exotische typen waren zeer in trek: emirs, Turken en Zoeaven met wilde baarden en bonte tulbanden. Maar het mooist wordt de Franse cultuur toch weerspiegeld in de pijpen met het portret van beroemde tijdgenoten.

Napoleon in de pijp

De beroemdste Fransman is en blijft Napoleon Bonaparte. Niet alleen in zijn eigen tijd rond 1800, maar zelfs vijftig jaar later, ten tijde van zijn naamgenoot Napoleon III, genoot hij een ongekende populariteit. De pijp waarop hij als jongeman is afgebeeld, is een kopie van een beroemd schilderij van Géricault. Wilskrachtig kijkt de jonge generaal over zijn troepen (afb. 1). Later wordt de tweekante steek dwars op z'n hoofd Napoleons herkenningsteken, dat we natuurlijk ook in de pijpen terugvinden (afb. 2). Minder specifiek is het portret met de keizerlijke lauwerkrans (afb. 3). De roker kon met de keuze voor een dergelijke pijp zijn voorkeur voor de Napoleontische partij uitdragen. Voor de pijproker die liever een vrouw in de hand nam, werd ook het portret van keizerin Joséphine op de markt gebracht (afb. 4). Met haar strakke blik en met diademen opgestoken haar mist zij de sensuele uitstraling die de meer volkse uitbeeldingen vaak hebben.

Wanneer in 1848 de stoffelijke resten van Napoleon met veel vertoon wordt overgebracht van St. Hélène naar Parijs, spelen de pijpenmakers daar weer handig op in. Het doodsportret van de keizer, dat op allerhande souvenirartikelen werd afgebeeld, was inspiratie tot een bijzondere tabakspijp (afb. 5).  Beduidend eenvoudiger is de steelpijp die luistert naar de naam la vieille d’Austerlitz en Napoleon liggend uitbeeldt op de vooravond van een van zijn belangrijke veldslagen (afb. 6). Deze pijp moeten we eerder zien als een belediging van de keizer dan als een compliment en was dus vooral voor de tegenstanders bedoeld.

Zeker is Napoleon niet de enige beroemdheid die in een pijp is vereeuwigd. Van de Poolse generaal Poniatowski, die vocht in het Franse leger, is een prachtige portretpijp gemaakt (afb. 7). Hij was niet alleen bekend door zijn optreden in de strijd, maar ook doordat er een populair versje over hem in omloop was, Béranger heeft dat liedje over Poniatowski gedicht, als één van de honderden actuele en politieke thema's die hij in rijm onder het volk heeft verspreid. Overigens wordt ook de gewone soldaat, de grognard niet vergeten (afb. 8). Ook deze kreeg een pijp en zelfs in verschillende formaten.

Symbolen uit de Napoleontische tijd konden ook op een andere wijze worden uitgebeeld. De adelaar is zo'n herkenbaar teken. Op de kleipijp is hij aan de voorkant van de pijpenkop geplaatst, met gespreide vleugels zittend op de bekende tweekante steek (afb. 9), de wereldbol (afb. 10) of met de orde van het Légion d'Honneur in zijn klauwen (afb. 11).

Van gebruiksartikel naar verzamelobject

Aan het eind van de twintigste eeuw zijn de Franse figurale pijpen een zeldzaam en gewild verzamelartikel geworden. De pijp met zijn cultuurhistorische uitbeelding biedt op een geheel eigen wijze een tijdsbeeld van één of anderhalve eeuw geleden. Zeldzaam zijn dergelijke pijpen omdat ze indertijd gewone gebruiksartikelen waren, die gerookt werden tot ze door een onverhoedse beweging braken. De productieaantallen van deze figurale pijp zijn echter opmerkelijk. Van één van de grootste pijpenfabrieken in Noord-Frankrijk, de firma Gambier in Givet, is een berekening gemaakt van de productie. Tussen 1860 en 1880 verlieten per jaar rond de 50 miljoen pijpen de fabriek! De catalogus uit die tijd bevat circa 1500 verschillende modellen, waarvan dus minimaal evenzoveel persvormen zijn gemaakt. In een klein plaatsje aan de Frans-Belgische grens maakten de arbeiders deze aantallen pijpen geheel met de hand.

Veel pijpen werden na het persen, drogen en bakken, zelfs nog verder behandeld met lak of email beschildering. Uit commerciële overwegingen werden de pijpen gemerkt met Gambier à Paris, waar de firma een handelskantoor had. Door de vestiging in Parijs kon men goed voeling houden met de thema's die populair waren bij het grote volk, de klantenkring voor deze pijpen.

De zeldzame figurale kleipijpen zijn thans in slechts enkele musea te zien. De tabaksmusea in onder andere Parijs, Bergerac en Wenen tonen bijzondere voorbeelden. De grootste collectie in openbaar bezit vindt u in het Pijpenkabinet te Amsterdam, waar een kleine duizend exemplaren zijn ondergebracht.

 

© Don Duco, Stichting Pijpenkabinet, Amsterdam, 1999.

 

Afbeeldingen

1. "Napoleon aux Alpes", de jonge generaal op overwinningstocht. Givet, Firma J. Gambier, model 834, 1860 – 1885.
   Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 8.533a
2. Napoleon met de kenmerkende tweekante steek. Givet, Firma J. Gambier, model 332, 1870 - 1900.
   Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 8.827
3. Napoleon Empereur, het keizerlijke portret in rode klei en in wit met emailaccenten. Parijs, Villemus & Bonnet, 1860-1890.
   Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 3.433, Pk 12.515
4. Keizerin Joséphine de Beauharnais uitgebeeld in de pijp. Saint-Omer, Firma E. Duméril, H. Leurs et Cie, 1860 - 1880.
   Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 14.590
5. Doodsportret van Napoleon, populair als herinnering bij zijn staatsiebegrafenis in 1848. Givet, Firma J. Gambier, model 850, 1860-1880.
   Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 13.413a
6. Steelpijp met Napoleon ten voeten uit. Givet, Firma J. Gambier, model 1266, 1870 - 1890
   Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 14.364a
7. De prachtig gedetailleerde portretpijp van Poniatowski. Saint-Omer, Firma L. Fiolet, 1860 – 1890.
   Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 8.341
8. "Le Grognard", een officier uit het leger van Napoleon. Givet, Firma J. Gambier, model 976, 1870 – 1900.
   Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 8.753b
9. Pijp met de keizerlijke adelaar op de tweekante steek. Givet, Blanc-Garin & Guyot, model 252, 1830 - 1850
   Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 2.143
10. Pijp met de keizerlijke adelaar op de wereldbol. Givet, Firma J. Gambier, model 406, 1870 - 1900.
    Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 4.103a
11. Pijp met de keizerlijke adelaar zittend op de onderscheiding van het Légion d’Honneur. Givet, Firma J. Gambier, model 804, 1860 - 1890.
    Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 11.724