Ceramische hoogstandjes voor opiumschuivers

Decennia lang hadden reizigers uit Zuidoost-Azië te maken met een strenge douanecontrole op verboden rookgerei. Wanneer daarbij opiumpijpen gevonden werden, dan werd al direct de pijpenkop geconfisqueerd en stukgeslagen. Opiumresiduen die in deze kop, in het Engels aangeduid als damper, zijn aangekoekt mochten het land absoluut niet in. Zo zijn veel opiumpijpen koploos geworden. Dat maakt dat complete pijpen tegenwoordig schaars zijn. Omdat deze voorwerpen naast zeldzaamheidswaarde vaak knappe staaltjes van ceramisch vakmanschap vertonen en dus aantrekkelijk zijn om te zien, worden ze verzameld.

Zoals opgemerkt is ceramiek het hoofdmateriaal voor de damper, andere materialen zoals jade komen wel voor maar zijn zeldzaam. De vroegste opiumkoppen zijn van gedraaid aardewerk gemaakt. Porselein en steengoed komen pas in tweede instantie, waarbij de laatste veruit het meest algemeen is. Bij de opiumpijpen volgt de vorm de functie. Zij zijn bol of schijfvormig met aan de bovenzijde een klein trechtervormig of komvormig gaatje als pijpenkop, aan de onderzijde zien we een cilindrische steel van ceramiek of vaker van metaal. Deze steel of stam wordt met behulp van een reepje stof in de manchet van het pijpenzadel geklemd zodat de pijpenkop gefixeerd is op de pijpensteel. De inhoud van deze holle pijpenkoppen heeft een relatie met de wens van de opiumschuiver voor de te roken hoeveelheid.

Twee vroege voorbeelden van uitzonderlijke uitvoering worden hier afgebeeld (afb. 1, 2). Het gaat om schijfaardewerk dat aan de zichtzijde van een ingekraste decoratie is voorzien. De afwerking in vijf kleuren glazuur, het zogenaamde wu’tsai zorgt voor het vrolijke aanzien. Dergelijke koppen zijn gemaakt vanaf het ontstaan van de damper, het eerst kwart van de negentiende eeuw.

Het meest geliefd voor opiumpijpenkoppen is het Chinese steengoed beter bekend als yixing, dat zo algemeen bekend is vanwege trekpotjes voor thee. De taaie klei hiervoor wordt uit de rivierbeddingen ten westen van Sjanghai gewonnen en in kleine bedrijfjes verwerkt. Het is klei die zich goed laat rollen, walsen, kloppen en snijden. Veel pijpenkoppen worden uit twee delen opgebouwd, een boven- en onderhelft en vervolgens verlijmd. Na het bakken is deze harde steengoedsoort grijs, rood, bruin of crème. De aantrekkingskracht zit in het materiaal dat een fluweelachtige uitstraling heeft, ondanks dat het gepolijst is. Dat spiegelglad polijsten gebeurt eerst met bamboe, dan met hoorn en tenslotte met staal. Het gladde oppervlak dat dankzij het polijstwerk gemakkelijk schoon te maken is, kan ook als palet voor de opiumbereiding dienen.

Opiumpijpenkoppen zijn vooral aantrekkelijk vanwege hun decoraties. Bij steengoed wordt de voorstelling doorgaans ingeritst en vervolgens met een contrasterende kleikleur ingevuld. Het polijstwerk zorgt uiteindelijk voor een spiegelglad eindresultaat. Populaire zijn opschriften die aansluiten bij de grote belangstelling van de Chinezen voor kalligrafie en poëzie (afb. 5-7). Het gaat doorgaans om literaire teksten met een poëtische of moraliserende inhoud, soms ook een gelukwens.

Bij verzamelaars veruit het meest populair zijn figurale voorstellingen. De Chinese draak is geliefd met boven de kop van het dier vaak een wolk met tekst (afb. 8). Ook daar is het leesbare aspect van belang. Andere geliefde uitbeeldingen zijn landschappen waarin een rivier stroomt, soms met een bruggetje en op de achtergrond rotsen met begroeiing (afb. 3). Als in een zoekplaatje zien we in het landschap enkele personen of wilde dieren. Ook hier is de invultechniek in contrasterende kleuren het meest algemeen. Ook het uitbeelden van bamboe loten op een heel subtiele asymmetrische wijze, is veel toegepast (afb. 9). Daarbij is het spanningsveld tussen de lijntekening en de onversierd gelaten restruimte van groot belang.

Wat minder aansprekend zijn koppen met een geometrische indeling (afb. 10). Dit kan ook door de buitenrand van ingekerfde motieven te voorzien zonder invulling. Dergelijke zogenaamde diaperpatronen zijn behalve decoratief ook functioneel, zij geven grip bij het losdraaien van de pijpenkop van het zadel. Een prachtige uitschieter laat een yin-yang-motief zien omgeven door de acht trigrammen (afb. 4). Heel toepasselijk, maar evengoed wonderlijk is dat er twee rookgaten zijn aangebracht! Hier sluit de decoratie naadloos aan bij de octogonale vorm van de pijpenkop.

 

Uit makerstrots zijn veel opiumpijpenkoppen aan de achterzijde van merktekens voorzien (afb. 12-13). Deze merken zijn met stempels ingedrukt en wijzen ons soms de weg naar de productieplaats, de maker of de periode van ontstaan. Helaas blijkt dat veel merken nog niet ontcijferd zijn. Zij leveren ons in de toekomst ongetwijfeld nog nieuwe informatie op over deze boeiende voorwerpen.

 

© Don Duco, Amsterdam Pipe Museum, 2021.

 

 

Afbeeldingen

1. Opiumpijpenkop in wu’tsai ofwel vijfkleurenglazuur met acht paarden in uiteenlopende houdingen. China, 1830-1890.
Amsterdam Pipe Museum APM 17.618

2. Opiumpijpenkop in wu’tsai ofwel vijfkleurenglazuur met verschillende symbolen aan een lint. China, 1860-1890.
Amsterdam Pipe Museum APM 22.586bis

3. Opiumpijpenkop met schildering van een landschap met beek. China, 1870-1890.
Amsterdam Pipe Museum APM 15.777

4. Opiumpijpnekop met yin-yang-motief omgeven door acht trigrammen. China, 1870-1910.
Amsterdam Pipe Museum APM 16.365

5. Vierzijdige opiumpijpenkop met Chinese karakters. China, 1860-1910.
Amsterdam Pipe Museum APM 16.745

6. Schijfvormige opiumpijpenkop met Chinese kalligrafie. China, 1870-1910.
Amsterdam Pipe Museum APM 16.370

7. Achtkantige schijfvormige opiumpijpenkop met Chinese teksten. China, 1870-1910.
Amsterdam Pipe Museum APM 16.367

8. Opiumpijpenkop met Chinese draak met boven de kop een wolk met tekst. China, 1900-1925.
Amsterdam Pipe Museum APM 16.408

9. Opiumpijpenkop met centraal een groep bamboe. China, 1850-1900.
Amsterdam Pipe Museum APM 13.468

10. Opiumpijpenkop met geometrische decoratie. China, 1870-1920.
Amsterdam Pipe Museum APM 16.298

11. Gestempeld zegelmerk aan de onderzijde van de opiumpijpenkop. China, 1840-1900.
Amsterdam Pipe Museum APM 15.950

12. Groep gestempelde merken aan de onderzijde van de opiumpijpenkop. China, 1870-1910.
Amsterdam Pipe Museum APM 16.297

13. Ivoren pijp met zilveren zadel waarin een steengoed pijpenkop. China, 1870-1910.
Amsterdam Pipe Museum APM 17.488

14. Cloisonné opiumpijp met bolronde ketel afgewerkt met vijfkleuren glazuur. China, 1830-1850.
Amsterdam Pipe Museum APM 13.634

 

De publicatie Opium en opiumschuiven door Don Duco is het standaardwerk over zowel de historie en gebruik als de prachtige parafernalia gebruikt bij het opiumroken. Het rijk geïllustreerde boek met uitvoerige bronvermeldingen is het eerste overzichtswerk in de Nederlandse taal. Kllk hier voor een link naar dit boek.