Een pijp met een misleidend opschrift
Auteur:
Don Duco
Jaar van uitgave:
1987
Uitgever:
Pijpenkabinet
Beschrijving:
Signalering van een manchetkop van de firma Félix Wingender Frères uit Chokier met een vomgeving en een opschrift dat naar Gambierpijpen verwijst.
De hierbij afgebeelde manchetkop is bedacht door de Franse firma Gambier uit de Noordfranse plaats Givet (afb. 1). Dit ontwerp is beroemd geworden omdat deze pijpekop samen met een vergelijkbaar model gedecoreerd met een bokkekop gebruikt is als illustratie in een advertentie(afb. 2). Jarenlang stonden beide pijpekoppen model voor de vele originele producten die door Gambier werden gemaakt. Via kranten en tijdschriften kregen beide ontwerpen daardoor grote bekendheid.[1]
De originaliteit van dit specifieke ontwerp spreekt uit de drie ratten die om de ketel zijn aangebracht en waarvan de staarten naar beneden lopen en samengeknoopt zijn op de plaats waar we de hiel van de pijp zouden verwachten. Een vinding die zowel origineel als enigszins luguber genoemd kan worden. De open ruimte tussen de dieren is opgevuld met eenvoudige, slingerende takjes met bladeren op een licht geruwd fond en die geven de decoratie een mooi ritmisch patroon.
Vanwege de advertenties van Gambier was het afgebeelde pijpmodel algemeen bekend en dus ook in vraag. Het is daarom niet verwonderlijk dat wanneer pijpenfabrikanten van het succes van de advertentiepolitiek van deze en andere Gambier wilden profiteren, zij dergelijk soort pijpen in hun assortiment zouden moeten voeren. Zo ontstonden navolgingen van deze Gambierpijpen, waarin altijd verschillen zijn aangebracht om problemen met het ongeoorloofd kopiëren te omzeilen.
De hierbij afgebeelde pijp (afb. 3) is een prachtig voorbeeld van zo’n nagevolgd ontwerp. Het product is op de markt gebracht door de firma Wingender Frères werkzaam in Chokier, een kleine plaats aan de Maas vlak bij Luik. Wingender inspireerde zich vaker op producten van andere fabrieken, soms zelfs zeer letterlijk door de oorspronkelijke pijpontwerpen na te gieten. Voor het kopiëren van een Gambierpijp waren natuurlijk beperkingen. Zo konden de fabrieksnaam ‘GAMBIER A PARIS’ en het vormnummer niet klakkeloos worden overgenomen. In plaats daarvan bedacht de fabriek een slim opschrift met dezelfde uitstraling. Zij merkte deze pijp op de linker steelzijde met hun eigen initialen ‘WF’ en het opschrift ‘MEDAILLE’, op de rechter zijde van de steel werd de tekst ‘A PARIS 1878’ aangebracht, beide opschriften door het inslaan van slagstempels in de persvorm. De volledige inscriptie luidde dus “medaille verkregen in Parijs” met daarbij het jaartal waarin de wereldtentoonstelling plaats vond. De slordige lezer zou bij deze pijp overigens snel kunnen denken dat het zijn favoriete Gambier merk betrof, omdat de meeste Gambierkoppen het opschrift “A PARIS’ en het vormnummer droegen aan één zijde van de steel.
Daarnaast verwisselde Wingender de ratten voor hagedissen of salamanders en liet daarbij ook het grappige motief van de hiel in de vorm van samengeknoopte staarteinden weg. Daarvoor in de plaats werd een tweezijdige lof aangebracht met wat parelmotiefjes. Hoewel de verandering in woorden aanzienlijk klinkt, is dit in de uitbeelding nauwelijks zichtbaar en menigeen zal ook deze detailverschillen niet hebben opgemerkt.
Het succes van Gambier was een geweldige stimulans en een grote bron van inspiratie voor de pijpennijverheid, toch heeft Wingender met deze kopie het werk van Gambier wel wat al te letterlijk nagevolgd. Daarmee zal zij talloze klanten hebben misleid, die pas in tweede instantie ontdekten dat hun aangeschafte pijp niet een echte Gambier was, maar een Belgische tegenhanger. Behalve dat de pijp minder scherp gemodelleerd was rookte deze ook minder goed door.
Zoals de tegenhanger van Gambier, is ook de kop van Wingender van witbakkende klei gemaakt en geheel overeenkomstig de Franse gewoonte zijn de details van de decoratie met witte schilderemail gehoogd. Omdat de pijp flink gerookt is, steken deze email-accenten glanzend af tegen de van tabakssappen doortrokken bruine ondergrond. Daarmee heeft deze pijp dezelfde uitstraling als de Franse tegenhanger, als is het geheel toch net iets grover uitgevoerd. Een variant is niet in witte email maar in drie kleuren opgeschilderd en heeft daarmee een ander voorkomen gekregen (afb. 4). Commercieel gezien had de Belgische fabriek met deze imitatie wel hun doel bereikt want de Belgische variant is minder zeldzaam dan het originele Franse ontwerp.
© Don Duco, Stichting Pijpenkabinet, Leiden, 1987.
Gepubliceerd als: A Misleading Text in Society for Clay Pipe Research, Newsletter, nr. 14, April 1987, p. 19-20.
Abeeldingen
1. Tabakspijp met bekervormige ketel, rechte steel en manchet. Rondom de ketel drie ratten, de staarten op de plaats van de hiel samengeknoopt, de tussenruimte met takjes met blaadjes gevuld. Givet, firma J. Gambier, 1860-1890.
Leiden, collectie Pijpenkabinet Pk 6.605
2. De advertentie van de firma J. Gambier in Parijs waarop twee manchetkoppen uit hun assortiment.
Uit: Pijpelijntjes, VII-2, april-juni 1981, p 20.
3. Tabakspijp met bekervormige ketel, rechte steel en manchet. Rondom de ketel drie salamanders of hagedissen, de staarten naar beneden, de tussenruimte op de ketel met takjes met blaadjes gevuld, lofvormige hiel. Chokier, firma Wingender Frères, 1878-1890.
Leiden, collectie Pijpenkabinet Pk 4.975a
4. Tabakspijp met bekervormige ketel, rechte steel en manchet. Rondom de ketel drie salamanders of hagedissen, de staarten naar beneden, de tussenruimte op de ketel met takjes met blaadjes gevuld, lofvormige hiel. Gekleurde schilderemail. Chokier, firma Wingender Frères, 1878-1890.
Leiden, collectie Pijpenkabinet Pk 9.929a