Aanwinsten tussen kunstenaars en nomaden

Rembrandt pijp

Ter gelegenheid van de vierhonderdste geboCaptionAfbortedag van Rembrandt Harmensz. van Rijn organiseerde het Rijksmuseum in juli van dit jaar een ontbijt in de tuinen van haar complex. Niet toevallig werd door een van de bezoekers aan mij gevraagd of wij een pijp van Rembrandt hebben. Nou, voor wie het niet weet, Rembrandt was geen roker en zijn pijp heeft dus nooit bestaan. Wel is Rembrandt natuurlijk verschillende malen in een pijp afgebeeld, maar dat zijn meestal geen artistieke hoogstandjes.

Het toeval wil dat uitgerekend dezelfde avond van het Rembrandt-ontbijt ik in Den Haag een verzameling pijpen ging bekijken, die te koop zouden komen. En ... daarin bevond zich een prachtige portretpijp van onze nationale held, die na enig onderhandelen voor onze collectie kon worden gekocht (afb. 1).

Het gaat om een sigarenhouder met gesneden pijpenkop van onze beroemdste schilder, uitgebeeld zoals hij in de romantische periode tussen 1880 en 1920 vaker werd gezien. In over-zeventiende eeuwse dracht als een echte kunstenaar, compleet met baret. Om als sigarenhouder te worden gebruikt is de pijpenkop verhoogd met een conische houder om een sigaar te bevatten. Een concept dat tientallen jaren gebruikelijk was en dat bij duizenden van dergelijke pijpen is toegepast.

Wat deze pijp echter bijzonder maakt is niet alleen het fijne snijwerk, maar ook de signatuur in de bijbehorende foedraal. Daarin staat namelijk een goudpreeg met "F. HINTZE KUNSTDRAAIER 'S HAGE". Maker is de uit Duitsland afkomstige Hintze, die inderdaad bekend stond als een buitengewoon begaafde meerschuimsnijder. Zijn dochter huwde in Den Haag met Julius Richard Peukert. Vanaf 1906 dreven zij een winkel onder de naam “het Pijpenpaleis”. Als haar echtgenoot sterft zet de weduwe de winkel voort, samen met haar zoon. Uiteindelijk gaat de zaak in 1946 over op Jacobus van Oosten, een van hun werknemers. Hij continueert de winkel nog zo’n twintig jaar totdat diens weduwe de zaak in 1969 sluit. De inventaris wordt overgenomen door andere een Haagse winkelier. Merkwaardig genoeg is dit collectiestuk uit die overname afkomstig, waarmee de ‘pedigree’ van deze mooi gesneden pijp tot aan de oorsprong bekend is.

Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 18.336.

Touareg

De Touareg is een nomadenvolk dat leeft in de droogste streken van Afrika, de Sahel. In tegenstelling tot veel Afrikaanse volkeren, die grote en massieve pijpen gebruiken, zijn bij de Touareg hun tabakspijpen klein en handzaam. De Touareg-stammen die met hun kamelen rondtrekken moeten hun bezit immers bescheiden en in lichte vorm houden. Als materiaal voor hun pijpen is ijzer het meest geliefd en vooral de vorm van hun pijpen is zeer kenmerkend.

Het gaat om tabakspijpen met een dunne steel aan het eind uitlopend in een licht trechtervormige ketel (afb. 2). Deze ketel heeft een opening die schuins is afgesneden hetgeen het voorwerp een bijzonder cachet geeft. In feite is hier dus sprake van een zogenaamde tubular pipe omdat de ketel zonder begrenzing over gaat in de steel. Deze steel is licht gebogen en geeft de pijp extra schwung. De hier afgebeelde pijp heeft een lengte van ruim achttien centimeter. Kenmerkend aan de pijpen van de Touareg is verder dat de ketelopening vaak ook nog eenzijdig is afgevlakt. Met die onverwachte vormkenmerken krijgt het voorwerp wel een heel bijzondere uitstraling.

Het gebruik van verschillende metalen is bij de Touareg gewoonte. Zo is het ijzerwerk vaak opgesierd, in dit geval met een onversierd rechthoekig messing plaatje dat op het ijzer is gesoldeerd. De overgang van messing naar ijzer wordt gemarkeerd met een dubbele zigzag lijn. Verder is het ijzerwerk nog voorzien van gekruiste dubbele lijnen en rond de steel driemaal drie concentrische ringen. Al met al is een heel simpel voorwerp verkregen dat grote kracht uitstraalt en heel bijzonder is in vorm en decoratie.

Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 18.312.

© Don Duco, Stichting Pijpenkabinet, Amsterdam, 2006.