Aanwinsten: Kleipijpen uit presidentieel bezit

Enkele maanden geleden kochten wij een kleine verzameling kleipijpen, waarvan verschillende exemplaren politiek geëngageerd zijn. Geen opmerkelijke gegeven omdat tientallen gedecoreerde pijpen een sociaal of politiek thema tonen. Dankzij ons digitaliseringproject kwam echter toevallig de herkomst van deze pijpen aan het licht. Een artikel dat al jaren in een van de documentatiedozen zat opgeborgen, kwam aan de beurt om gescand te worden en trok door de uitzonderlijke afbeeldingen de aandacht. In het Amerikaanse blad Metropolitan Magazine verscheen bijna een eeuw geleden een artikel over de pijpenverzameling van president Theodore Roosevelt (1858-1919). Van de 24 afgebeelde pijpen uit dat artikel bevonden zich 16 stuks in de teruggevonden collectie; de meest breekbare exemplaren ontbraken en dat is na bijna een eeuw natuurlijk niet verwonderlijk! Wat de illustere herkomst nog bevestigt, is dat enkele beschadigingen op de foto’s ook op de aangekochte pijpen zichtbaar zijn. In het onderstaande komen drie exemplaren ter sprake.

Drie politici op één pijp

Bij deze gesteelde kleipijp zijn op de voorkant drie portretten te zien, dat van keizer Wilhelm I, het borstbeeld van Napoleon III en dat van Bismarck. Aan de onderzijde van de ketel is het hoofd van Marianne met frigische muts aangebracht, zij personifieert de Franse natie. Tussen de geportretteerden door is op een lint de tekst "LES TROIS MAUDITS" aangebracht en tegen een geruwd fond met wat ornamentiek nog het opschrift "REPUBLIQUE FRANCAISE". Enkele accenten zijn met schilderemail in rose en blauw gehoogd, terwijl de steel gemerkt is met "L. FIOLET ST. OMER DEPOSE".

Op het moment van introductie, kort na 1870, was deze kleipijp een actueel voorwerp, want met deze pijp maakte de roker de drie staatslieden die de hoofdrol speelden in de Frans-Duitse Oorlog van 1870 belachelijk. Vooral Bismarck stond bekend als de intrigant van Europa omdat hij een zogenaamd geheim verdrag met keizer Napoleon III van Frankrijk had gesloten. Toen Pruisen en met name keizer Wilhelm I zich daar niet aan wensten te houden, brak de Oorlog van 1870 uit die op een desastreuze nederlaag voor Frankrijk uitliep. De Duitse triomfmars door de straten van Parijs werd als een nationale vernedering ervaren en Elzas-Lotharingen ging voor Frankrijk verloren. Nog jarenlang moest Frankrijk oorlogsschatting aan het buurland betalen. Veel Fransen waren dus niet rouwig om de gevangenneming van Napoleon III door Pruisen en het is logisch dat noch de Duitse staatsman, noch de Duitse keizer en noch de eigen keizer in Frankrijk populair waren. Op deze pijp zijn de drie boosdoeners afgebeeld, samen met Marianne, symbool voor de Franse republiek.

Toen Theodore Roosevelt deze pijp rond 1900 aan zijn verzameling toevoegde, lag de politiek van Europa voor Amerika nog ver weg. Bovendien was de Frans-Duitse oorlog al decennia voorbij, hoewel hier wel de wortel lag voor de Eerste Wereldoorlog. Het zal daarom niet om het politieke engagement zijn dat Roosevelt deze pijp koesterde, maar eerder vanwege zijn belangstelling voor kleipijpen in het algemeen. Dat blijkt ook wanneer we andere Franse pijpen uit zijn collectie bekijken, die voornamelijk algemene onderwerpen laten zien. Waarschijnlijk is deze pijp daarom eerder door toeval aan zijn collectie toegevoegd dan om de politieke betekenis.

Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 19.272

Een verkiezingsgadget

In vergelijking met het bovenstaande product van Fiolet behoort deze eenvoudige kleipijp tot de massa-artikelen. De sculpturale waarde is tot het minimale gedevalueerd, maar wie beter kijkt ziet dat de vormgeving knapper is dan op het eerste gezicht lijkt. Met een minimale aanpassing heeft de modelleur een standaard ketelmodel tot een levensecht portret weten om te toveren en dat is zeker een verdienste.

Voorgestelde is Stephen Grover Cleveland (1837-1908) die tweemaal tot president van de Verenigde Staten is verkozen. Hij regeerde van 1885 tot 1889 en van 1893 tot 1897 en daarmee is hij de enige president die niet twee aaneengesloten termijnen diende. Aanhangers prezen Cleveland om zijn eerlijkheid, zelfstandigheid, integriteit en om zijn klassieke liberalisme. Voor de politicus Roosevelt was deze pijp natuurlijk een belangrijke mascotte van een illustere voorganger, zij het dan met een andere politieke kleur. Hoopte hij ooit om zelf eens in een pijp te worden vereeuwigd, dan toch zeker niet op deze eenvoudige en weinig heroïsche wijze.

De pijp is uitgevoerd in witbakkende klei en is bedekt met een geelgetinte lak. In die kleur leek het product op de luxere pijpen van meerschuim. Dergelijke geelgetinte lak was in Europa in de jaren 1870 populair geworden maar verdween daarna weer geleidelijk. Klaarblijkelijk ligt het modetijdvak in Amerika dus later, zo tussen 1885 en 1895. Deze pijp is een promotieartikel voor een van de verkiezingscampagnes geweest of was bedoeld om door zijn aanhangers gedurende de regeringsperiode te worden gerookt. Maker is vermoedelijk Charles Kurth uit Brooklyn, New York. Anders dan bij de meeste presidentiële pijpen vond de productie dus in Amerika plaats.

Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 19.289

Vorstelijk Frans figuraal

Als laatste een bijzondere manchetkop met een prachtig en heel bijzonder modelé dat tussen de beste Franse figuurpijpen niet misstaat. Het gaat om een kloeke figurale ketel van helderwitte klei. Aan de onderzijde van het borstbeeld is een cirkelvormig voetstukje aangebracht waarop de pijp kan staan. De ketel stelt een mannenportret voor die op een wel heel theatrale wijze is uitgebeeld. Het borstbeeld is geïnspireerd op het beroemde uitbeelding van keizer Napoleon, weergegeven compleet met de kenmerkende tweekante steek dwars op het hoofd, terwijl zijn kleding zoals de opstaande kraag romantisch-dramatisch zijn uitgewerkt. Onder het borstbeeld identificeert een smal rechthoekig naambordje de ware voorgestelde: "MKINLEY".

Uitgebeeld is William McKinley (1843-1901), de 25ste president van de Verenigde Staten, die van 1897 tot 1901 regeerde. Hij was lid van de Republikeinse partij en vooral bekend om zijn buitenlandse politiek. In 1900 werd hij voor een tweede termijn gekozen, doch nog geen jaar later, in september 1901, raakte hij bij een bezoek aan de Pan-Amerikaanse tentoonstelling in Buffalo dodelijk gewond. Hij overleed geheel onverwacht acht dagen later.

Voor Theodore Roosevelt zal deze pijp een bijzondere betekenis hebben gehad. McKinley was zijn directe voorganger; Roosevelt volgde hem al binnen een uur na zijn overlijden op. Onduidelijk is of de uitbeelding als heroïsche held in de stijl van Napoleon al tijdens het leven van McKinley tot stand kwam of pas na zijn dramatische dood. Het laatste lijkt het meest waarschijnlijk want op een dergelijke manier uitgebeeld leek McKinley te worden bijgezet in de rij van illustere staatshoofden. Ook hier gaat het om een Amerikaans product, volgens onbevestigde bron van dezelfde maker als de vorige pijp, al doet de flamboyante stijl dat niet vermoeden.

Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 19.291

 

© Don Duco, Stichting Pijpenkabinet, Amsterdam, 2008.