Pijpenkop met drie mannenhoofden en een monsterkop

Een uniek ontwerp met een onverwacht detail, zo zou je deze tabakspijp kunnen betitelen. Rondom de bekervormige pijpenkop modelleerde de ontwerper heel vernuftig drie gezichten die ieder een oog met hun buurman delen. De drie mansportretten verkregen hun eigen gelaatsuitdrukking met een lachende mond of ontblote tanden. Maar wie beter kijkt ontwaart ook nog een vierde kop, namelijk die van een monster en heel ironisch heeft de roker daarop zelf uitzicht. Met een geopende bek met tanden bijt deze in de steelaanzet en zijn snuit zit in de steelhoek verstopt. Ook hier leent het dier zijn ogen bij de buurmannen, waardoor deze nogal ver uit elkaar liggen, hetgeen heel gepast is voor een monsterkop. Al met al is het een bijzondere pijpenkop met een prachtige rondlopende versiering.

Dit originele ontwerp is gemaakt door Johann Gottlieb Ehder, modelleur bij de beroemde Königlichen Sächsischen Porzellan Manufaktur in de stad Meissen. Dankzij de uitgebreide fabrieksarchieven weten we dat deze pijpenkop in juni 1743 tot stand is gekomen. De befaamde meester-modelleur Johann Joachim Kändler, leermeester van Ehder, noteerde het ontwerp toen namelijk in het modellenboek. Overigens gebeurde dat pas nadat hij enkele verfijningen had aangebracht, al weten we helaas niet welke.

Van het ontwerp werd vervolgens een gipsmal gemaakt en daarna kwam de pijpenkop in productie. Na het modelleren en afwerken van de porseleinpasta volgde de eerste ovengang. Daarna werd het voorwerp geglazuurd. Op de schilderafdeling werd het porseleinen object zorgvuldig gepolychromeerd en kregen de drie gezichten ieder hun eigen identiteit. Om tot een goed onderscheid te komen voegde de schilder een snor of een sikje toe. De oplage van dit artikel is niet bekend maar bij Meissen ging dat doorgaans om niet meer dan een handjevol exemplaren want de klantenkring voor dergelijke luxe voorwerpen was uiterst beperkt.

Uit alles blijkt dat deze tabakspijp in zijn tijd een kostbaar artikel was. Daarvan getuigt het prachtige porselein, de zorgvuldige beschildering maar ook de fraaie montage. De porseleinen kop is namelijk voorzien van een zilvermontage bestaande uit een opengezaagd koepelvormig klepdeksel en een zilveren manchetring. Met behulp van een eveneens zilveren borgketting is het steeleind bevestigd aan een separaat roer. Deze steel is van buffelhoorn gemaakt en bestaat uit twee delen die met een fijn schroefdraad in elkaar schroeven. Het resultaat is een bruikbare pijpensteel met een forse knik.

Na ruim 250 jaar bezit de pijp nog altijd zijn originele geschenkverpakking, een cassette die op zich een kunststukje is. Het gaat om een rechthoekige doos met afgeschuinde hoeken en een licht gebold deksel. De buitenzijde is met groene roggenhuid bekleed, van binnen zien we rood fluweel en roze zijde. In drie vakjes passen de onderdelen: de kop en de steel in twee delen. Het mag duidelijk zijn dat een dergelijke luxe doos met kostelijke inhoud indertijd bijna tot de categorie juwelen werd gerekend.

In de jaren 1740 was de figurale tabakspijp in opmars, niet alleen in Meissen, ook bij andere porseleinfabrieken. Ondanks de flinke variatie aan modellen bleven het altijd kostbare voorwerpen, als geschenk voor vorsten en de hoge adel en zeker niet voor de gewone roker bestemd. Met dergelijke luxe objecten werd doorgaans zorgvuldig omgesprongen, in eerste instantie door de roker die de pijp een jaar of wat gebruikte. De meeste exemplaren werden echter snel tot een pronkobject met een zekere kunstwaarde gepromoveerd. Dat gebeurde ook met deze pijp. Van het beperkte aantal geproduceerde exemplaren zijn er vanzelfsprekend maar een paar bewaard gebleven. Van dit ontwerp is nog een tweede bekend, dat zich in het museum van de stad Regensburg bevindt. Dat exemplaar is in dezelfde drukvorm gemaakt maar heeft een afwijkende beschildering.

Dankzij de krachtige modellering, de fraaie beschildering en de luxe wijze van monteren en verpakken is deze tabakspijp ver boven de contemporaine rookpijp verheven. De kunst- en zeldzaamheidswaarde maakt dit artikel tot een begeerlijk object. Daarom gebeurt het tegenwoordig maar sporadisch dat een dergelijk voorwerp op de markt verschijnt. Wat dit model betreft is nog geen derde exemplaar teruggevonden maar hopelijk vormt deze webpagina daarvoor de stimulans!

© Don Duco, Stichting Pijpenkabinet, Amsterdam, 2005.

Afbeelding

1-4.   Pijpenkop met drie mannenhoofden en een monsterkop in originele geschenkverpakking. Meissen, Königlichen Sächsischen Porzellan Manufaktur, modelleur Johann Gottlieb Ehder, 1743-1745.
Amsterdam, collectie Pijpenkabinet Pk 15.078