A pipe as a reminder of the revolution

Een opmerkelijke aanwinst in de kollektie van het Pijpenkabinet is de hierbij afgebeelde pijpekop, die gevonden werd nabij het koninklijk paleis te Stockholm. De ketel heeft het zogenaamde kromkop-model en is van een reliëfdecoratie voorzien. De voorstelling bestaat uit twee gekroonde ovalen waarin de schoonschrift letter "G" tegen een gearceerde achtergrond. Beide ovalen zijn op de vormnaad aangebracht, waarbij het ovaal van de roker afgewend het grootst is uitgevoerd en wordt gehouden door twee staande leeuwen, de koppen van het schild afgewend, de muilen geopend waaruit een tong tevoorschijn komt. Rondom het grootste ovaal lezen we "D: 19 AUG.1772".

De pijp is gemaakt ter herinnering aan de Zweedse revolutie van 19 augustus 1772. Op die datum voerde kroonprins Gustaaf III een staatsgreep uit. De reden hiertoe was dat zijn vader, koning Adolf Frederik, in de laatste jaren van zijn leven de regering van het land verwaarloosd had. De adelspartijen kregen hierdoor de macht in handen en de kroonprins realiseerde zich dat hij aan deze corrupte situatie een eind moest maken. Hij koos voor een militaire staatsgreep, waarin hij slaagde. Spoedig daarna kwam orde en rust in het land terug en kon koning Gustaaf zich aan de welvaart van het land wijden. Met uitzondering van de adellijke klasse werd hij als een goed vorst beschouwd. Door zijn aanhangers geroemd moet er voor een herdenkingspijp ruime markt geweest zijn en dit blijkt ook want er zijn verschillende uitvoeringen van deze pijp bekend. Naast koppen met slechts detailverschillen komen we een variant tegen, waarbij de letter "G" met een spiegelbeeldige letter "G" ver­ vlochten is tot een monogram.

Qua model kent deze kop geen soortgelijke in Gouda. De vorm van de kop is te weinig krachtig, eigenlijk gaat het om een zwakke tussenvorm tussen ovoïde en kromkop. De decoratie daarentegen heeft wel veel weg van de Goudse produkten. De uitvoering is redelijk trefzeker, al ontbreekt de vakbekwaamheid en artisticiteit die we bij de Goudse graveurs tegenkomen. De poten van de leeuw zijn bijvoorbeeld te dun en de manen te ijl uitgevoerd. Ook het grondje waarop de dieren staan is wat onzeker gestoken en bij een Gouds produkt zou hieraan zeker een lambrequin gehangen hebben. De wijze van afwerken kennen we ook uit Gouda; de vormnaden zijn met een getand mesje glad gestreken, waardoor een smalle gearceerde lijn over de voorstelling heenloopt. De ketelopening is gebotterd en langs de bovenrand ontbreekt de radering niet. De hiel is echter glad en een makersmerk is hier afwezig. In Gouda zou een dergelijke kop nooit merkloos gefabriceerd zijn, bovendien zou het wapen van de stad op de hielzijde aangebracht zijn.

De maker van de pijp is bekend, het is Mauritz Kirstein, die werkte van circa 1770 tot 1790. Vele jaren lang zal hij dit produkt gemaakt hebben, want de herinnering aan de revolutie bleef voor velen een gedenkwaardig gebeuren. Wellicht hield hij deze pijp wel tot aan het eind van zijn leven in produktie. Kort daarna bracht de moord op koning Gustaaf III een eind aan dit populaire motief. In maart 1792 werd de koning tijdens een gemaskerd bal dodelijk gewond. Door een samenzwering hadden zijn adellijke tegenstanders het van hem gewonnen. Voor de lagere klassen werd de pijp spoedig het symbool voor de voorbije democratische tijden.

© Don Duco, Leiden, Pijpenkabinet, 1984.

Literatuur

Arne Akerhagen: Kritpipor I Svenska Vatten, Stockholm, juli 1984.
G. Bonds: Clay pipes from Ryssviken, BAR International Series, 92, 1980, p. 273.