The French figural tobacco pipe in the nineteenth Century

Inleiding

Inleiding
In de wereldwijde volkscultuur van het roken is in Frankrijk een unieke mode ontstaan. Tussen 1850 en 1870 groeide deze zelfs uit tot een ware rage. De figurale pijp of kortweg de figuurpijp: een gewone kleipijp omgetoverd tot een beeldhouwwerkje dat het oorspronkelijke pijpmodel volledig doet vergeten (afb. 1). Actuele of vermakelijke voorstellingen worden op originele wijze tot pijp verwerkt. Het beeldend effect wordt nog versterkt door subtiele beschildering met wit of kleurig email, waarvan de uitstraling verandert naarmate de pijp langer wordt gerookt.

De figuurpijp is tussen 1820 en 1920 verkrijgbaar met een bloeiperiode in het derde kwart van de negentiende eeuw. De mode van de figuurpijp als cultuurdrager kent verschillende fasen. De start vindt plaats onder de erudiete roker, geleidelijk veralgemeniseert de pijp en wordt geschikt voor een breed publiek om vervolgens af te zakken naar de volkse pijproker. Na de Eerste Wereldoorlog verdwijnt het fenomeen vrij plotseling. De machinaal geproduceerde bruyèrepijp wordt dan mode. Het Pijpenkabinet in Amsterdam bezit een indrukwekkende verzameling van deze Franse pijpen, die in dit artikel  als voorbeeld dient om de figuurpijp als industrieproduct en als mode-artikel te schetsen.

De bezoeker maakt kennis met de uitbundige voorstellingswereld van de figuurpijp, de achtergrond van de uitgebeelde figuren, maar vooral ook met de zorg en aandacht waarmee ze gemaakt zijn. Dit ondanks het feit dat de pijpen als massa-artikel geproduceerd zijn, bij duizenden of tienduizenden exemplaren. De originaliteit en creativiteit maken de figuurpijp tot een art populair op z'n best. Bij de figurale pijp is het verbluffende beeldhouwkunstige aspect wel op de meest verwonderlijke en onverwachte toegepast op een gebruiksvoorwerp.

Natuurlijk wordt de geschiedenis achter het voorwerp niet vergeten. Deze wordt zowel chronologisch als per fabriek behandeld. Toelichtende hoofdstukken vertellen meer over het uiterlijk van de pijp. Voor wie zich nog verder in dit onderwerp wil verdiepen is de publicatie Century of Change een aanrader. Daarin schetst de conservator van het Pijpenkabinet de historische lijn van de pijp in de negentiende en vroeg twintigste eeuw met vergelijkingen tussen de Europese landen. Het figurale product staat daarbij centraal, doch naast de vormontwikkeling en verscheidenheid aan decoraties wordt tevens aandacht besteed aan de sociale en economische context van de rookgewoonte.